Сүүлийн үед хүмүүс бясалгалаар их оролдох боллоо. Бясалгал ч сайн л зүйл. Оюун ухаанаа төвлөрүүлэх, элдэв бузар, буртагаас биеэ, амьдралаа хол байлгах, хамгийн гол нь эрүүл бие, саруул ухаантай байх ашиг тустай зүйл. Тухайлан эрүүл бие, саруул ухаантай байхын тулд хоол хүнсэндээ дээд зэргээр анхаарах ёстой болно. Уг нь бол ямар хоолыг хэрхэн идэх вэ гэдгийг бясалгаж бодоод өөртөө тохируулах ёстой гэж би боддог юм. Гэтэл үгүй бололтой, харин ч бясалгахын тулд хоол хүнсээ сонгодог гэнэ.
Мэдээж архи ууж сотуурхаад бясалгал хийнэ ч гэж юу байхав. Эсвэл тээртлээ чихчихээд бясалгал хийнэ ч гэж байхгүй биз. Тэгэхээр яалт ч үгүй хоолоо зөв сонгоод дараа нь бясалгах нь их үр дүнтэй гэнэ. За яахав бясалгаж эхлэхэд ч тийм л биз. Хамгийн гайхалтай нь, миний учрыг нь огт ойлгохгүй байгаа нь, ер нь бол хамгийн инээдтэй нь бүх хүнийг ижилхэн хоол идүүлэх гээд байгаа явдал. Өөрөөр хэлбэл тэр хүний эр эм, хөгшин залуу, тарган туранхай, өндөр нам хоолны дэглэмд нь ямар ч хамаагүй гэнэ. Тэр байтугай, тэр хүний хот, хөдөө хаана амьдардаг, суудлын, хөдөлгөөнтэй ямар ажил хийдэг нь ч хамаагүй. Яг ийм хоолыг ийм дэглэмээр, ийм хэмжээгээр идэх ёстой гэсэн заавар л байх.
Бясалгалаар хичээллэдэг нэг найзыгаа би аварч (за яг аврах нь ч хаашаа юм, тусалж гэвэл зөв болно) байлаа. Нэгэн үе найз маань нэг л цонхигор, тэнхээ тамир муутай явах боллоо. Би түүнээс өвдөө юу, яагаа вэ гэж шалгаасан ч "зүв зүгээр, үүнээс илүү эрүүл саруул байсангүй, бие хөнгөн шингэн гэж жигтэйхэн, сайхан байна" гээд байв. Гэвч удалгүй мань эр босож чадахаа больдог юм байна. Эргэж очоод юу болсныг нь ойлголоо. Ердөө л "цагаан хоол"-ны дэглэм баримталсан байж.
Баахан загналаа. Мань эр мөчөөгөө өгөлгүй "сүүлийн үед бүгд л өвөл зунгүй, өглөө үдэшгүй мах гудардаг байсан болохоос эрт үед монголчууд зундаа цагаан хоолтой байсан" тухай надад ном айлдаж байна. Би хэллээ "Цагаан хоол идэж бололгүй л яахав. Заавал зун ч гэлтгүй, өвөл идсэн чиг болно. Манай дээд удамд төрөлхийн цагаан хоолтой хүмүүс байсан. Огт мах амсдаггүй, мал алахыг харж чаддаггүй, тэр байтугай түүхий мах хараад огьдог хүмүүс байсан. Мань мэтийн суудлын ажилтай, хөдөлгөөн багатай хүмүүсийг бодохноо тэд хүйтэнд хөрч, халуунд халдаг, байнгын идэвхитэй хөдөлгөөнтэй, илүү их шим тэжээл, эрч хүч шаарддаг ажилтай малчин хүмүүс байсан. Тэгсэн мөртлөө бүх насан туршдаа мах идээгүй, гэхдээ чам шиг туйлдаж унаагүй. Яагаад гэвэл тэд бол ЦАГААН ХООЛтой хүмүүс байсан. Цагаан хоолтон гэдгийг англиар vegetarian буюу өвсөн тэжээлтэн гэдгийг чи хэл устай хүн, ойлгож байгаа. Үнэхээр л цагаан хоол идмээр байвал цагаан идээ ид. Түүнээс чам шиг хаврын хахирган цагт болсон болоогүй, зохих зохихгүй өвс ногоо идээд яваад байвал унах байтугай, үхэх байлгүй".
Найз маань миний үгийг авсаан. Тэр одоо зун, намартаа цагаан хоол иддэг, өвөл хавартаа бага зэргийн мах шөл иддэг жинхэнэ эрүүл хооллогч болсон. Надад үүнтэй адилхан жишээ хоёр дахь удаагаа тохиосон бөгөөд энэ удаа би аврагч болж чадаагүй, харин ч хорлогчин нэр зүүх дөхсөн. Юу гэвээс энэ бясалгал чинь бас дотроо их олон янз байдаг юм гэнэ. Тэр хүүхэд арьяавал гэлүү, тэр урсгалаар нь хичээллэдэг бөгөөд уг урсгалд сүүг бараг л махтай, арай архитай гээгүй байх, жишин үзэж жигшдэг шахуу юм байна. Мэдээж тэр хүүхэд тэжээлийн дутагдалд орж өеөдсөн. Уначхаад байхдаа хүртэл сүү, цагаан идээнээс хол байхыг бусаддаа номлосоор л байв. Тэр хүүхдийн үгээр бол, түүний ч юу байхав, бодвол цаад багш "гэгээнтэн"-үүдийнх нь үг биз, ийм ч юмнаас тэдэн калори, тийм ч зүйлээс эдэн калори аваад явж болдог юм байх. Түүнчлэн мах болон сүү нь ердөө л хүн калори авдаг энгийн л хүнсний бүтээгдэхүүн тул өөр бусад хүнсний бүтээгдэхүүнээс хэрэгцээт калорио нөхөөд явахад болно гэнэ. Ёстой хуцваа... Өчнөөн өндөр калоритай байдгаар кока кола ууж, шоколад идээд амьдраад байхыг нь харамз. Ийм солиотой юмаар хүүхэд залуусын толгойг эргүүлж байдаг үхсэн хойноо бясалгал, гэгээрэл бол доо.
Би боддог юм, дэлхийн бөмбөрцгийн энэ өргөрөг, уртраг дээр далайн түвшнээс өдий өндөрт, агаарын дундаж чийгшил нь ийм, салхины дундаж хурд, ноёлогч чиг нь тийм, хамгийн гол нь агаарын дундаж температур иймэрхүү байдаг газар нутагт амьдралын ерөнхий хэмнэл нь тиймэрхүү байдаг хүн ийм орц, поорцтой хоол идэх ёстой гэдэг зүйл л хамгийн үнэн зөв дэглэм болно. Тэгээд мэдээж хүнсний гарал үүслийг тэргүүн зэрэгт анхаарах ёстой гэж. Өөрөөр хэлбэл яг л тэр газарт бий болгосон хүнсний бүтээгдэхүүн л түүнд хамгийн тохиромжтой байх нь тодорхой.
Үүнийг үнэндээ би бодоод олчихсон ч юм биш, ээж маань хэлж байсан юм. "Би ямар азаар Монголд төрөв өө. Хэн нэг хужаагийн баасаар тордсон ногоогоор бордсон гахай, нус цэрээр тэжээгдсэн тахиа иддэггүй дээ баярлах юм. Эрүүл саруул, тэнгэрийн хур, нар, салхинаас өөр юмаар тэжээгдээгүй, хүн гишгээгүй, байгалийн зөнгөөрөө ургасан өвсний соргог, усны тунгалагийг ууж эрх тааваараа идээшилсэн малынхаа мах, сүүг идэж уудаг би мөн азтай шүү" гэж. Хүнснийхээ гарал үүслийг айхтар тодорхойлж байгаа биз.
Хүнсний гарал үүслийн чухлыг миний дуртай А.Дюмагийн "Монте Кристо гүн" роман дээр ийнхүү гаргасан байдаг. Уг зохиолд "...байцааг хүнцлээр хордуулав. Хордсон байцааг идсэн туулай мажийв. Үхсэн туулайны гэдэс дотрыг тоншсон харцага мөн үхэж цөөрөмд уналаа. Живсэн харцагыг идсэн цурхайгаар шөл хийж өгвөл тэр шөлийг уусан хүн хэд хоногийн дараа зүрхний шигдээсээр үхнэ. Түүнийг хэн ч хордуулсан гэж мэдэхгүй, тийм боломж ч үгүй..." гэсэн байдаг. Хоол хүнсний гарал үүслийн ач холбогдлыг үүнээс илүү ойлгомжтой тодорхойлоход бэрх юм.
Орлонгийн бүх хүн, амьтан, заавал амьтай ч гэхгүй, шороо чулуу, ус агаар бүгд өөр өөр. Ядаж л бүс нутгаараа өөр гэдгийг хүрээлэн байгаа байгаль орчин гэдэг хичээл орсон бага ангийн хүүхэд ч мэднэ. Халуун бүсийн амьтан ургамлын аймаг нь арктикийн бүсийн аймгаас эрс өөр гэдэгтэй адил улс үндэстнүүд ч өөр өөр.
Би нэгэн Тайланд хүнээс, тэр хүн биологич хүн байсан бөгөөд өндөр боловсорсон доктор цолтой хүн байсан, асууж байсан юм "Тайландууд та нар яагаад ийм сартгар хамартай юм бэ" гэж. Тэр хүн уурлаж бухимдалгүй, талбиун сайхан инээмсэглээд надад ингэж хариулав. "Бид халуун бүсийн, ширэнгэн ойн хүмүүс. Ширэнгэн ойд хангалттай хүчилтөрөгч байх боловч түүнийг их чийг, хэт халуунаас ялгаж хүлээж авахад хэцүү. Тухайлан тийм учраас, амьсгалын онцгой хэрэгцээ шаардлагын улмаас мянга мянган жилийн туршид бидний гадаад төрхөнд бага багаар өөрчлөлт орж бидний хамар ийм сартгар болсон юм даа. Эргэн тойрноо сайн хар. Энэ кэмпэд байгаа үндэстнүүдээс аль нь халуун бүсийн хүмүүс болохыг чи одоо андалгүй мэддэг боллоо" гэхэд миний нүд нээгдэж үнэхээр л тийм болохыг ойлгосонсон.
Тийм ээ, бид мянга мянган жил энэ л эрс тэс хатуу ширүүн уур амьсгалтай, хуурай сэрүүн, тачир ургамалтай төв азийн тэгш өндөрлөг дээр амьдарсаар л, энд байгаа амьтан, ургамлын гаралтай хүнсээр хооллосоор л ирсэн. Энэ л энд байгаа бидний гарцаагүй хүнс. Энэ хүнснийхээ бүтцийг хэрхэн зохион байгуулж, хэрхэн өөрийн бие махбодь, амьдралын хэмнэлдээ тохируулах нь бидний л сонголт. Харин эндээс өөр газар оронд байгаа Монголчуудын хувьд өөр хүнс хэрэглэх нь зүйтэй гэдгийг хэлүүлэх юун. Нөгөөтэйгүүр, Монголд амьдарч байгаа гадныхны хувьд Монгол хүнс төдийлөн зохихгүй байх тал байдаг боловч урт удаан хугацаанд амьдраад, суурьшаад ирэхээрээ бидэн шиг л махчин болчихдог билээ.
Гадныхан гэснээс, Япон хүнд сүүн бүтээгдэхүүн их хэрэглэх нь хортой байдаг гэнэ. Яагаад гэвэл япон хүний организмын нэг онцлог нь сүүг задалж биед нь шингээдэг фермент байдаггүй буюу сул хөгжсөн байдаг гэсэн. Харин бидний хувьд тэс өөр.
Товчхондоо, Монголчуудаа махнаас татгалзаж болноо, сүү цагаан идээнээс л харин бүү татгалзаарай.
Monday, December 2, 2013
ЭРҮҮЛ МОНГОЛ
Friday, November 29, 2013
"САЙН" ХҮНИЙ ҮГ
Монголд удаан амьдарсан, яг бидний дунд маш сайн хутгалдсан гадаадынхан, бидний тухай чин үнэнийг хэлдэг. Гэхдээ яг ямар өнцгөөс харж байгаад хэлэв гэдэг нь мэдээж чухал. Би гадаадын үзэл баримтлалд дургүй, ялангуяа Монголын талаарх аливаа төсөөлөл, төлөвлөгөө, заавар зөвлөгөөнд. Харин бидний ирээдүйн тухай биш, өнгөрсний тухайд, одоогийн байдлын талаар дүгнэснийг нь бол дуртай нь ч хаашаа юм, гэхдээ нухацтай авч үзэх хэрэгтэй гэж боддог.
Universe Best Song гэдэг шоуг шүүдэг Рагу Раман гэдэг энэтхэг залуу Монголоос явахдаа нэг үг хэлээд явжээ. За тэр урлаг мурлагийнх нь тухайд нь ч мэдэхгүй юм. Хамгийн аймаар нь яг сайхан голоор нь онилоод буудчихаж. Юу гэвэл...
... Хоёулаа хожино гэсэн нэр томъёог Монголчууд ойлгохгүй байна. Нэг нь хожоод нэг нь хожигдох ёстой гэж ойлгоод байдаг юм шиг байгаа юм. Хамтарч ажиллаад үр шимийг нь хоёулаа хүртэнэ гэдгийг сайн ойлгохгүй байна. Тэр чамайг өргөнө, чи түүнийг өргөнө... Чадах чадах зүйлээрээ бие биендээ тусалж хамтарч ажиллавал илүү үр дүнтэй шүү дээ... Хэн нэгэн нь гайгүй зүйл хийвэл “хөгийн юмнууд хачин юм хийсэн байна, чадахгүй байж гээд л” бие биенийхээ талаар хөгийн зүйл ярьдаг... Хэн ч хэзээ ч ганцаараа авирсаар байгаад алдартай болдоггүй шүү дээ... Монголд хэн ч алдартай ганц хөл бөмбөгийн багтай болохыг хүсдэггүй. Бүгд л өөрөө Асашёорү аварга болохыг хүсдэг... Өөрийнхөө нэр хүндийг өөр бусадтай хуваалцахыг хүсдэггүй... Хэрвээ бүгд би ганцаараа хожино гэсэн ойлголттой байвал хөгжин дэвшихгүй...
Бидний байж байгаа царай энэ. Нэг юм хамтармар аядаад овоо зүгшрээд эхлүүт миний чиний гээд булаацалдаад, муудалцаад, салж бутраад хүчээ сарниулаад дуусна. За тэгээд салаад зогсохгүй ээ. Нэгнээсээ илүү гарах гэнэ. Тэгэхдээ илүү сайн байж дээр нь гарах гэхээсээ нөгөөхөө унагаах гэж, "нухах" гэж оролдоно. Өөрөөсөө муу байлгах гэж тэр. Хамгийн гайхалтай нь зөвхөн нэг нь биш, хоюул хоюулаа ингэж оролдоно. Эцэст нь нөгөө сүрхий "салбарласан"-ы ач холбогдол ч үгүй, нөгөө хийсэн бүтээсэн орон зайгаа бусдад (гол төлөв гадныханд) алдаад дуусаа, хоюулаа сөнөө.
Байдал үнэндээ ийм л байна. Гайхалтай нь бид үүнийгээ мэддэг. Гэхдээ үүнийгээ засах арга замаа үнэхээр тэнэг томъёолдог. Тэр нь "бид багаар ажиллаж чадахгүй байна" гэдэг. Тэгээд л шат шатандаа учир утгагүй баахан багаар ажиллах тухай сургалт авч гарна. Онцлог нь зааж байгаа нь ч, сурч байгаа нь ч энэ тухайгаа яг сайн мэдэхгүй, ойлгодоггүй.
Багаар ажиллах зарчим гэдэг бол шинжлэх ухаанч талаас нь харвал нэгд эдийн засгийн шинжлэх ухаан талаасаа хөдөлмөрийн хуваарь, хоёрт сэтгэлзүйн шинжлэх ухаан талаасаа хамт олны болон хувийн сэтгэлзүй, гуравт хууль эрхзүйн шинжлэх ухаан талаасаа үүрэг, хариуцлагын тогтолцоон дээр тулгуурладаг зүйл. Тэгээд хамгийн айхтар ёсзүй гээч юм энд үйлчилдэг. Тухайлан ийм нарийн зүйл учраас тухайн үндэстэнд тохирох арга зарчим гэж заавал байх ёстой болдог. Яагаад гэвэл энд үндэстэн угсаатны, соёл иргэншил, амьдралын хэв маягт шууд хамаатай шинжлэх ухааны нөлөөллүүд байгаа учраас тэр. Харин үүнийг хэн нь ч заадаггүй, бүр мэддэг ч үгүй. Орчлонгийн бүх хүн адилхан тухай тэнэг "христийн" номлолд бат итгээд явж байдаг. Би энд христийн шашныг дайсагнаагүй, харин нийгэм рүү , массын сэтгэлзүй рүү чиглэсэн "загалмайтны аян дайн"-ы тухай ярьж байна.
Өдий төдий багийн сургалт (нэг систем дотор баг болох тухай) үй түмээрээ байх боловч нэг салбарын хоёр бизнесмэн хамтрах, нягтрах, алдаа оноогоо хуваалцах, зах зээлээ хэрхэн хувааж эзэмших, хэрхэн бусад тоглогчдыг шахан зайлуулах тухай бол хаана ч заадаггүй. Бүр заах байтугай, сонсгох ч сонирхолгүй. Өрсөлдөх тухай бол харин ч нэг заагаад өгнө. Гэхдээ "зөв" бөгөөд "ёсзүйтэй" өрсөлдөх тухай заахыг нь яана гээ. Харамсалтай нь манай ард түмний сэтгэхүйд өрсөлдөх гэдэг үг бол шууд утгаараа дайн хийх гэж буудаг учраас, тухайлан дайн учраас ямар ч дүрэм журам, ёс горим байх ёсгүй гэж үздэг. Тиймдээ ч бид нэг ч дайнд ялагдаж үзээгүйг түүх гэрчилнэ.
Харин "новшнууд" үүнийг сайн мэддэг, зөндөө судалсан юм билээ. Ямар ч тохиолдолд тэднийг нэгтгэж, эвлэрүүлж болохгүй.
Saturday, October 26, 2013
ЭРХ ЧӨЛӨӨНИЙ ХЭРЭГЦЭЭ
Сүүлийн үед байнга бодогдоод байдаг болчихлоо. Бодогдоод ч гэж хэлмээргүй, эргэлзээд гэвэл дээр ч юм уу. Юу гэвэл "Ингэхэд монгол хүнд, танд надад бидэнд яг ямар эрх, эрх чөлөөний хэрэгцээ байна?"
За тэр төрөлхийн буюу заяамал эрхүүдийг орхиё. Тодорхой асуудал. Нийгмийн хэв шинж бүхий олдмол эрхийн тухай асуудлыг энд хөндөөд байна л даа. Товчхондоо, ардчилсан нийгэм соц үе хоёрыг харьцуулах гээд байна. За даа, харьцуулна гэхэд ч бас яг хаашаа юм. Зүгээр л шилжсэн үеийг, процессыг нь бодоод, гайхаад байдаг юм.
Эргээд боджээ байхад бидэнд яг юу дутуу байсан болоод хувьсгал хийгээдхэв? Яг үнэндээ бол:
1. Нүүх болон суух эрх буюу ийш тийшээ дураараа хэсэж явах боломж дутуу байв. Энэ нь дотроо бас хоёр хэсгээс бүрдэнэ, нэгд Монгол дотроо зугаалах, хоёрт гадаад уруу тэнэх.
2. Хувьдаа ганц нэгээр тогтохгүй юмтай байх, түүгээрээ гайхуулах, баярхах хэрэгцээ. Мэдээж ийм байхын тулд хэрэгтэй юмаа худалдаж авмаар, бас хүнд хэрэгтэй юмыг нь зарах боломж дутуу байлаа.
Өөр юуг ч хүсээгүй л байхгүй юу. Дарааллын хувьд өөр байж болох ч ердөө л энэ хоёр эрхийг нь өгчихсөн бол бид өнөөдөр "хүнлэг энэрэнгүй" (ёстой яг ш дээ!!!) ардчилсан нийгэм байгуулаагүй байх төдийгүй харин ч харгис хатуу дарангуйлагч социалист (скандинавын орнууд бас "харгис" юм байлгүй) нийгэмд амьдарч байхгүй юу.
Ерөнхийдөө бол атар газрыг эзэмшиж эхэлсэн 50-иад оноос л ганц манайх биш дэлхийн социалист эдийн засгийн мөхөл эхэлсэн байдаг. Аргагүй дээ, ялалтандаа эрэмшсэн социалистууд хэт хөөрөөд "яг одоо л коммунизм уруу ганцхан харайгаад..." гээд л бүгдийг хүчээр хурааж аваад нийгмийн өмч, нийтийн хөрөнгө гээд сүйтгээд хаячихсан юм чинь. Зэрэгцээд кап нийгмийн хөгжил дэвшил энэ үед эхэлсэн байдаг. Одоо бидний шүтээд сүйд болоод байгаа эдийн засаг, менежментийн "хүмүүнлэг" онол, үзэл баримтлалууд үүсч хөгжсөн байна. Чухамдаа бол соц нийгмийг муу муухай харагдуулж, тэднээс давах гэж л тэгэж огцом сайжирсан болохоос үнэн хэрэгтээ аж үйлдвэржсэн кап нийгэмд амьдарч байгаа энгийн хүмүүсийн хувьд баясмаар юм ч үнэндээ цөөн байсан юм байна лээ шд.
Соц нийгмийн, аль ч орны хувьд, удирдагчид нь тэр аяараа ухаангүй тэнэгүүд байгаагүй (ялангуяа манай одоогийн эд нар шиг новшнууд биш тул) эдийн засаг сүйд болоод эхэллээ гэдгийг 70-аад оны сүүл үеэс ойлгож, чадах ядахаараа арга хэмжээ авч эхэлсэн байдаг. Монголын хувьд ч гэсэн зээл тусламж хөөцөлдөж, шинэ техник технологи нэвтрүүлэх, дүрэм журмаа өөрчлөх, бүтэц бүрэлдэхүүний хөгжүүлэх, боловсон хүчнээ сургах зэргээр хэрэндээ л оролдож. Гэхдээ зайлуул, эдийн засгийн байгууллаа бүрэн сөнөөж байж л босох нь тодорхой юмыг бага сага эрэг шургаар оролдоод сайжрахгүй л дээ.
Харин ч хаа очиж тэр үед авсан зээлээр бүтээсэн жаал зугаа юман дээр л одоо туйлцгааж байна ш дээ. Миний л тооцоогоор 1990 оноос хойш 23 жилийн хугацаанд авсан зээл, тусламжийн дүн соц нийгмийн 70 жилд авснаас давлаадаг. Харин юу бүтээснийг бол харцгааж байгаа байх.
Уг нь тэр үед буюу 80-аад оны эхэн үеэс нэгдэл болон САА-уудыг эхний ээлжинд олон нийтийн өмчит компани болгож хувиргаад, тэгээд хамгийн гол нь бүх газруудыг ашигтай ажиллах шаардлага тавиад явчихсан бол аажмаар эдийн засгийн эрх чөлөө рүү тэмүүлж эхлэхгүй юу... За за, энэ "хэрвээ"-гээр ч юу хийхэв. Томоос том санаа алдая.
Ер нь бол Монголчууд шиг хэт индивидуалист хандлагатай хүмүүст нэгдэж нягтрахын ашиг тусыг хүчээр ч болов, багахан ч атугай, хамгийн гол нь алдаатай ч гэсэн шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр ойлгуулж өгсөн сүүлчийн оролдлого нь социализм байх шүү. Энэ ч бидэндээ том ололт болсон. Хамгийн наад зах нь усанд ордог, хөнжилд унтдаг болоод үлдчихсэн л байгаа биз дээ.
Ардчилсан нийгмийн ололт бол, за яахав дээ, уг нь зөндөө л "байх" байлаа, үндсэндээ бол замбараагүйдэл л шив дээ.
Monday, July 29, 2013
ҮРД ӨВ БҮҮ БЭЛД
Миний нэг найз байх. Амьдралаа цэвэр өөрийн чадлаар (буюу эхнэрийнхээ хамтаар) босгосон. Мань эрд байр ч бий, машин ч бий, зуслан ч бий. Энэ бүгд нь мэдээж өр ширгүй бүтээгүй, гэхдээ одоо бол түүнд өр төлбөр байхгүй. Махийтлаа зүтгэсний шан.
Найз маань нэг зүйл хэлдэг "Би энэ бүхнийг зөвхөн өөрийнхөө тав тух, кайфын төлөө бүтээж байгаа. Үр хүүхдүүдийнхээ эрүүл саруул, зөв хүмүүжилтэй болгох, юугаар дутаахгүй өсгөх асуудал бол миний кайфын хавсарга, дайвар. Өөрөөр хэлбэл би тэдэнд өв хөрөнгө бэлдэх гэж энэ бүхнийг бүтээгээгүй. Тэд өөрөө өөрийнхөө төлөө амьдарч сурах ёстой. Бэлэн юм хүнийг эвддэг. Хамгийн гол нь тэдний кайф, вкус ямар байхыг би мэдэхгүй. Тийм учраас би тэдний биш, зөвхөн өөрийнхөө кайфыг л бий болгож байна".
Дийлэнх хүмүүс хажууд нь баацганан явах үр зулзгаа хараад "үүнийг л орох оронтой, унах унаатай болгоодохвол би ч яах вэ, энэ чигээрээ л дуусна" гэх маягийн юм ярьдаг. Харин найз маань бол үүнээс тэс эсрэг юм яриад байдаг.
Би ч анхандаа санаа нийлдэггүй байлаа. Одоо бол зарим талаар санаа нийлээд байх болсон шүү. Уг нь энэ мэтийн юмыг аль эрт хятдын гүн ухаантан Күнз (Сүнз нь ч билүү, би хүний нэр тогтоодоггүй) тодорхой хэлчихсэн байдаг юм билээ л дээ.
Үрд өв бүү үлдээ
Муу үр үрчихнэ
Сайн үр олчихно гэж
Нээрээ л сайн үр өөрөө олчихно шүү дээ. Муу үр бол юу ч байсан үрж зараад л дуусгах байх. Энд нэн ойлгомжтой нэг санаа нуугдаж байна. Хөрөнгө бүү бүтээ, харин сайн үрийг л бүтээ гэж. Өөрөөр хэлбэл хүмүүжил нэгд гэж.
Юу үнэн энэ үнэн. Хүнд хүмүүжил, ялангуяа ёс суртахууны төлөвшил, соёлын боловсрол, гоо зүйн мэдлэг, үнэт зүйлийн мэдрэмж суулгах л хамгийн чухал. Харамсалтай нь миний ажигласнаар, сүүлийн үед хүмүүс хүүхдээ боловсролтой л болгож байвал бусад нь дайвар гэж бодоод байх шиг.
Уг нь бол зөв хүмүүжилтэй, бүрэн төлөвшсөн (даруу гэж ойлгох хэрэггүй) хүн ертөнцийг үзэх өөрийн гэсэн үзэл, итгэл үнэмшилтэй, өөрийн гэсэн сурах арга барилтай байдаг тул ямар ч эрдэм мэдлэг, боловсролыг их амархан эзэмшдэг, өөриймшүүлдэг, цаашид ч зоволтгүй амьдардаг. Хэчнээн сургуульд сураад, өчнөөн боловсролтой болоод хол явдаггүй нөхдүүд зөндөө л байдаг шүү дээ.
Ийм болохоор дээрх сургаалд миний зүгээс энд нэг зүйл нэмчихмээр санагддаг.
Үрд өв биш гэхнээ боломж хадгал
Сайн үрийг боломжоор тэтгэ
Муу үрийг ч боломжоор тэтгэ
Аль нь ч байсан урмаар л тэжээ.
Thursday, July 18, 2013
МОНГОЛ АРДЧИЛЛЫН АЛДАА
Миний нэг анзаарсан зүйл байна. Магадгүй энэ талаар олон судлаачид үзэл бодлоо илэрхийлцгээсэн байх. Монгол улс 1990 онд ардчилал уруу халин орохдоо, нарийндаа бол 1992 онд ардчилсан үндсэн хуулийг батлахдаа, ардчилсан нийгмийн байгууллыг, төрийн тогтолцоог бий болгохдоо хоёр айхтар алдаа хийсэн.
Нэгдүгээр алдаа нь, төрийн институцийг үгүй хийсэн явдал. Үүний гавьяагаар төрийн бодлого боловсруулах хамгийн чухал процесс, систем алдагдсан. Төрийн институц үгүй болсноор төрийн бодлого гэдэг нь үндсэндээ аль нэг улстөрийн хүчний захиалгаар хийгдсэн хэдэн ядарсан "гар"-уудын хийсэн судалгааны тайлан нэртэй навсархай цаас, нарийн ярьвал хэн нэг улстөрчийн таалалд нийцүүлсэн, түүний санааг нотлох гэж хичээсэн ядмаг дүгнэлтүүд дээр үндэслэх болсоор удлаа.
Энэ алдааг одоо харьцангуйгаар нөхдүүд гайгүй сайн ойлгодог болоод байх шиг. Жишээлбэл, энэ хуульзүйн сайд Тэмүүжиний хийх гээд оролдоод, ядаад, олон хүнтэй муудалцаад байгаа Хуульзүйн судалгааны интитут бол төрийн институцийн нэг хэсэг юм шиг байгаан. Даанч харамсалтай нь энэ институт улстөрийн үйл ажиллагаанаас хол байж чадахгүй гэдэг л гол горойлгоод байгаа юм. Тэгэхээр л бодит утгаараа төрийн институц болж чадахгүй л дээ.
Төрийн институцийн хамгийн гол шинж бол Засгийн газарт захирагдах ёсгүй гэдэг дээр тулгуурладаг. Өөрөөр хэлбэл улстөрөөс ангид байлгах гэсэн үг. Үүний тулд бүх шатны удирдлага солигдох асуудал нь томилгоон дээр биш, тодорхой хууль эрхзүйн актын дагуу тодорхой сонгон шалгаруулалт дээр үндэслэсэн байх ёстой. Ингэснээр тухайн байгууллагыг толгойлж байгаа хүмүүс (тэргүүн зэргийн эрдэмтэн судлаачид) айх айдасгүй, холбиролтгүй он удаан жилээр тууштай ажиллах боломжтой болно. Тэгээд мэдээж мэргэжлийн боловсон хүчин (мэргэшсэн судлаачид), тэдний хараат бус үйл ажиллагаа, тогтвортой ажлын байр зэрэг асуудлууд тавигдана. Үүнийг төсөв мөнгөний тогтвортой хангалт, техник тоног төхөөрөмжийн байнгын шинэчлэлт, боловсон хүчний сургалт, хангалтаар дэмжиж баталгаат архив, мэдээллийн урсгалын хатуу тогтолцоо, ажлын байрны ойлгомжтой чиг үүргээр шахах ёстой.
Хоёр дахь алдаа нь, цэрэг, цагдаа, тагнуул, төрийн тусгай хамгаалалт зэрэг тусгай албадуудыг УИХ, Засгийн газрын мэдэлд байхаар шийдсэн нь маш аймшигтай алдаа болсон. Тусгай албадуудын бие даасан, тусгаар байдлыг үгүй болгосноор улстөрийн наргианд татан оролцуулж, улмаар тусгай албадын удирдлага нь улстөрийн албан тушаал болж, үндэсний аюулгүй байдал гэдэг нь үнэн хэрэгтээ, улстөрчдийн аюулгүй байдал гэдэг асуудлаас хэтэрхээ байсан. Улстөрчид аюулгүй байдалд байна гэдэг бол эсрэгээрээ ард түмэн, улс орон аюултай байдалд байна гэсэн үг билээ.
Товчдоо, Монголд ардчилал биш, анархизм цогцолсоор удаж байна.
Friday, March 8, 2013
ХАЛААЛТ
Монгол хэлэнд хүмүүс хоорондын харилцааны шинж байдлыг орчны температур ярьж байгаа юм шиг тэмдэг нэрээр тодорхойлдог. Халуун, дулаан, бүлээн гэсэн хэмээр харилцааны ойр дотно, найрсаг, зөөлөн уур амьсгалыг илэрхийлдэг бол хүйтэн, мөс шиг гэх мэт “цаг агаарын” үгс нь сөрөг, дайсагнасан, хол хөндий шинж тэмдгийг илтгэдэг.
Халсан биет тэлдэгийг хүн бүр мэднэ. Тэлэлт хэтэрвэл задрал явагдах нь тодорхой. Өөрөөр хэлбэл хэтэрхий халалт гамшигт хүргэнэ. Үүнтэй нэг адил хөрсөн биет агшдаг. Агшилт хэтэрвэл хугарал үүснэ. Өөрөөр хэлбэл дэндүү хөрөлт эвдрэлд хүргэнэ. Одоо дээрх физикийн энгийн үзэгдлийг нийгмийн харилцаа руу хөрвүүлж энгийн жишээн дээр авч үзье.
“Цонх”-той цагаар, багшийг эзгүйд нэг ангийн хүүхдүүд найрсаг сайхан ярилцаад сууж байлаа гэж бодъё. Багш ирэхгүй удсан, магадгүй санаатай “саатуулсан” учраас тэдний ойр дотно, бүлээн дулаан уур амьсгал бүр хална. Их халсан, хөөрсөн хүүхдүүд нийтээрээ жигд ойлголцож, хэвийн ярилцаж чадахаа байгаад нэгийгээ ярьж байхад нөгөө нь зэрэгцэж яриад, зэрэг зэрэг хашгиралдаад, бие биенээ сонсох бололцоогүй болсон тул хэсэг бусгаараа салж хоёр гурваараа бүлэглэл байгуулж эхэлнэ. Бүлэглэлүүдийн ярианы чиг хандлага аажмаар өөрчлөгдөж амин хувиа хичээсэн, бусад бүлэглэлүүдээ муулсан байдалтай болж ирлээ. Улмаар ярианыхаа өнгийг өөрчлөн, дууныхаа хүчийг султган шивэгнэлдэж эхэлнэ. Нэгэнт өрөөлтэй нийлж өөр бусдыг муулсан этгээд “энэ надад түүнийг муулж байгаа юм чинь, намайг ч бас бусдад муу хэлнэ” гэж бодох бөгөөд бүлгээс салан тусгаарлах, бие даах бодлого баримталж эхэлнэ. Ингээд халаасны гор гарч нийтийн дулаан уур амьсгал аажмаар задрал, мөхөл рүү хүргэнэ.
Энэхүү хэт халалтаас үүдсэн задралыг засахаар ааш муутай хичээлийн эрхлэгч орж ирлээ. Тэр цэвдэг сэтгэлтэй хүн учраас өөрийнхөөрөө “жарган” айхавтар “халууцаж” байгаа хүүхдүүдийг хүйтэн, хөндий үгээрээ хуу шавхуурдан хөргөж, анги доторх хэт их халуун хормын зуурт хөрнө. Дөнгөж саяхан хажуу дахаа үзэн ядталаа муудалцаж байсан хүүхдүүд энэ цочир хүйтрэлд дасан зохицохын тулд эвлэлдэн нэгдэж, нягтрана. Тэдний энэ нягтрал, харамсалтай нь цочир хүйтрэлийн эсрэг тэмцэх цаг зуурын нэгдэл юм. Хэрэв сайхан сэтгэлт ангийн багш нь орж ирсэн бол их халалтыг сэрүүн салхиар үлээлгэж хөргөх байсан агаад цаг агаарын нөхцөл байдлыг зөөлөн дулаан уур амьсгалтай болгох байсан нь гарцаагүй юм. Гэвч бутартлаа задрал явагдсан хэт халалтыг буцаж нийлтэл нь сэвшүүлэхэд дэндүү урт хугацаа зарцуулах бөгөөд магадгүй эргүүлэн нийлүүлэх боломжгүй ч болсон байж болох юм.
Ардчилал, нийтийн тэгш эрх гэдэг зүйл бол яг энэ халалтын процессыг хэлээд байгаа юм. Гэхдээ хэт их үү, зөөлөн жигд халаах уу, эсвэл бүр тас хөргөх үү гэдгийг халаалтын удирдлагыг барьсан этгээд л шийднэ. Өнөө цагт өндөр хөгжилтэй, хэт гүрнүүд ардчилал гэдэг гоё үгийн доор энэ халаалтыг ядуу буурай боловч “баян” улс орнуудад хийдэг. Ашиг нь ямар байхаас хамааран халаалтын хүчийг тохируулна. Ашиг нь их байхаар бол битүү савыг хагалах гэж байгаа учраас доторхыг нь сайтар халаахын тулд маш хүчтэй “паялник”-ддаг. Сайтар паялникдсаны үр дүнд халсан биет тэлнэ, задарна. Египетийг санагтун, Ливийг харагтун, Африкийн тухай бодогтун.
“Тэд” биднийг олон жил паялникдаж байна. Эхэлж паялникдаагүйдээ харамсаж байсан боловч оройтоогүй гэж үзээд юутай ч галаа асаасан. Сүүлийн жилүүдэд бидний халалт үр ашгаа өгөх нь тодорхой болж, “үнээнээс сүү” гарч эхэлсэн учраас галынхаа хүчийг нэмэгдүүлж байна. Агаарын температур нэмэгдэж байна. Нэмэгдэж байгаа учраас дулаан уур амьсгал эхэлсэн. Дулаарал хэтэрч задрал эхэлж хагарсан. Эхний ан цаваар тос гоожсон, “тэр” долоосон. Энэ бол дөнгөж амт мэдрүүлэх дусал. Бид ч долоосон. “Тэр”-нд чихэрлэг амт мэдрэгдсэн бол бидэнд “цус” амтагдсан. Гэвч цус ямар амттай байдгийг бид аль эрт мартжээ. “Тэр”-нийг хэн бэ гэж битгий эр. Та олохгүй. “Тэр” хаа сайгүй байгаа, бүр таны дотор аль хэдийнээ орчихсон...
Магадгүй, аймшгийн кино үзэж байгаа ч юм уу, эсвэл “Шөнө дундын яриа” шиг санагдаж байгаа байх. Гэхдээ дээрх хэсгийг Монголын нийгэмд болсон аль ч үзэгдэлд хаана нь ч орлуулж тавиад харж болно.
Монгол улс, Уинстон Чөрчиллийн хэлсэнчлэн нийгмийн “хамгийн олхиогүй бөгөөд яалт ч үгүй шилдэг” хэлбэр болох ардчилал руу гулсан орсон боловч гадныхны өхөөрддөгөөр, Монголд байгаа зэрлэг капитализм, нялх ардчилал “тэр”-ний зууш болж байна. “Тэр”-ний арга их нарийн. Наанаа чамин хээтэй, цаанаа нандин хэлхээтэй...
Да Винчийн код, Матрицийн тоогоор ярихаа болиод энгийн жишээгээр ярья. Олон улсын “сайн санаа”-ны нэг байгууллага Монголын жендерийн тэгш эрхийн асуудлыг судлах “төсөв”-ийг шийдэж өгье гэжээ. Угаасаа цөөхөөн хүн амтай, тэгээд тэрнийх нь тал нь эмэгтэй, бас тэдний гуравны нэг нь жендерийн эрх мэрхийн асуудал түй ч падгүй нялхас байдаг болохоор Монголын эмэгтэйчүүдийн холбоо гэдэг ганцхан байгууллага байх. Тэдэнд “төсөв”-ийг шууд өгөх боломжгүйг учирлан тайлбарлаад тендер зарлана. Тэмцээн учраас өрсөлдөгч хэрэгтэй болно. Гайхсандаа нэг биенээ хоёр хуваана. Гэтэл хоёр өрсөлдөгч цөөднө гэнэ. Дахиад хуваагдана. Ялагчийн “диплом” дээр хамтрах хориотой гээд хамтарсан тохиолдолд “төсөв”-өө буцааж авах зүйл заалт бий. “Төсөв” хийх ажлын зардлаас өндөр. Ялагч ажлаа хийж дуусаад илүүгээ өөртөө шингээх бололцоо байгааг олоод харчих нь тэр.
Энэ бол бодит бус боловч байдаг л нэг жишээ. Тендер бол түүний нарийн аргуудын энгийн нэг хэрэгсэл. Төсөл нь байдаг л нэг ажил байна. Ажлын ард нь ядуу Монголчуудын хорхойг хөдөлгөсөн “хөөрхөөн” мөнгөн дүн байна. Нэгэнт тендер=уралдаан учраас халуун ам бүлийн хүүхдүүд өөр хоорондоо өрсөлдөн тэмцэнэ. Бөөн арга тактик, энэ дунд нь ажлын арга барил, техник технологи, зардал мөнгөний тооцооноос авахуулаад авилга, танил талын хэлхээ холбооны асуудал ч багтаж байна. Бөөн алалдаан, эцэст нь “төрсөн” ах дүүс бие нэгнийхээ махбодид нь биш боловч сэтгэлд нь “хутга шаагаад” асуудал дууслаа. Ийм жишээ хаа сайгүй. Одоо бүр хэвшмэл зүйл болчихсон.
Тендерээс арай өөр жишээ татъя, хөнгөлөлттэй зээл тусламж. Яагаад Монголд орж ирж байгаа бүх хөнгөлөлттэй зээл “жижиг дунд” бизнесийг дэмжихэд чиглэгдсэн байдаг юм бол?! Нийт зээлийн дүн нь бол хэр баргийн том бизнесийг босгочихоор мөнгө байна. Тэгсэн мөртлөө зөвхөн ”жижиг дунд”-д зориулав гэнэ. Олон жижиг хэсэг байлгах л гээд байнаа даа, мөн үү?!
“Тэр”-нд яг ийм л хүсэл, сонирхол бий. Тийм ч учраас Монголчууд өөрсдөө хийхээр сэдсэн, бүтээх гэж, нэгдэж нягтрах гэж оролдсон ямар ч том санал, санаачилга өдийг хүртэл бодитоор хэрэгжээгүй, бүтээгүй байгаа. “Тэр” үүнд янз бүрийн аргаар саад хийдэг бөгөөд засаг захиргааны нэгжүүдийг нь хүртэл улам бүр задлан, салгаж бутаргаж байдаг. Ийм зорилго бүхий тактик, стратеги, бодлого, хөтөлбөр, төсөл... өөр юу юу ч гэдэг юм, арга хэрэгслүүд зөндөө. Ард нь хоёр гоё тайлбартай. Нэг нь “ядуу Монголд туслах”, нөгөө нь “нялх Ардчиллыг хөгжүүлэх”. Тайлбар нь янзын гоё жишээтэй “Энийг хар аа, Эрхий хуруу. Намайг хар аа, нарны гэрэл. Өөрийгөө хар аа...”
“Тэр” хэрэгжүүлэх арга хэрэгслүүдээ зүгээр нэг хялбархан олчихоогүй юм. “Тэр” асуудлыг хэзээ ч шууд шийддэггүй. Ултай суурьтай судалж, бодож байж хөдөлдөг. Тиймдээ ч маш их зардал гаргаж судалсан байна. Судалгааны гипотез нь мөнгөний асуудал, ядуурал, өлсгөлөн байсан бөгөөд таамаглал бүрэн нотлогдсонгүй. Яагаад гэвэл орос дарханы зөвлөлт лантуугаар 70 жил давтуулсан Монголчууд homo soveticus байсан учир тэд мөнгөнд ач холбогдол өгөхгүй байв. Харьцуулах юм юу ч байгаагүй тул ядуу гэдгээ мэдэхгүй, цатгалан биш боловч өлсөх тухай ямар ч ойлголтгүй байв. Мөнгөөр юу авч болохыг нь мэдрүүлж, мөнгөтэй хүн юу хийж чадахыг нь ойлгуулах шаардлагатай нь тодорхой болов. Өөрөөр хэлбэл шуналтай болгох шаардлагатай байлаа.
Юу ч үгүй Монголд үүнийг ойлгуулахад дэндүү их цаг хугацаа шаардах бөгөөд зардал нь ч замбараагүй байх нь гарцаагүй. Гэвч, “азаар” судалгааны явцад маш чухал үр дүнг олж авсан байна. Тэр бол Монголчуудын төрөлх араншин, зан төлөвийн маш том онцлог болох өрсөлдөх, уралдах, тэмцэлдэх хорхой бөгөөд байгалиас заяасан ялагч, дийлэгч байх их хүсэл, хуял, тачаал аж.
Ингээд өрсөлдүүлж, дээр доор нь оруулж, уралцуулж талцуулах бодлого боловсруулагдлаа. Уралцааны ялагчийг өргөн мандуулж, хоцрогсдын хорыг малтах ажиллагаа эрчимтэй өрнүүлэв. Ялагчийг улам пологтуулж, бүр бөөлжүүлэх бөгөөд хожигдсон этгээдэд мөнгөний амт ямар байдгийг ухуулан сурталчилна. Шар хорыг нь малтах арга нь ч өөр. Шунал хөдөлгөнө. Байгаагаараа баян байж, дундуур дүүрэн амьдарч хэн ч чадахаа байлаа. Бүгд дүүрэн бялхахыг хүснэ. Юугаар бялхуулахаа сайн мэдэхгүй тул зөвхөн атаа, жөтөө, шунал, хорсол, дайсагнал, тэмцлээр л сав нь бялхана. Ийм орчинд дунджууд байх үндэсгүй бөгөөд бүгд том байх сонирхолтой.
...Хэт халалт аминд халтай. Жаахаан хөргөх хэрэгтэй байна, гэхдээ хэмхэлчихгүй л юмсан даа.