Saturday, November 19, 2011

УЛСЫН НИЙСЛЭЛ

Би нийслэл хүү. Бүр жинхэнэ утгаараа. Манай аав ээж, өвөө эмээ, бүр тэдний эцэг эх бүгд хүрээнийх. Баабар абугай нэгэнтээ "Монголд хотын хүн гэж байхгүй" гэж хэлсэн байдаг тул хотын гэдэг үгнээс зайлсхийлээ. Гэхдээ нийслэл хүү гэж хэлж бол болох байх.

Яагаад гэвэл Алтан тэвшийн хөндий сүүлийн 300 гаруй жил эрх чөлөөт ч бай, вассаль ч бай Монгол улсын, ерөөс Монгол угсаатны нийслэл байсаар ирсэн. Ардчилалтай хөл нийлүүлсэн анхны жилүүдэд аймгийн төвүүд, томоохон суурингуудын хотын статусыг хуулийн дагуу үгүй хийсэн тул Монгол улсын албан ёсны цорын ганц хот Улаанбаатар болсон. Тийм ч учраас нэгд нийслэл, хоёрт хот тул Улаанбаатарыг зорих "ардын хөл" татрах байтугай улам нэмэгдээд байна.

Нэмэгдэх ч яахав, онцын асуудал биш. Тэгээд ч хэдүүлхнээ байж хөгжил бараадаж ирсэн цөөхөн Монголчуудаа ад үзэх нь яав ч зөв зүйл биш. Харин угаасаа, удмаараа нийслэл хүү миний хувьд ирсэн болгон нь хотын төв рүү, нэг дор зүтгээд байгаа нь таалагдахгүй байна. Ялангуяа шинээр нэг ч төрөх эмнэлэг бариагүй мөртлөө үй түмэн түрээсийн барилга, том том их дэлгүүрүүд, ланжгар занзгар үйлчилгээний төвүүд үүд хаалгаа нээгээд байгаа нь бүр таалагдахгүй байна.

Уг нь би эдийн засагч, зах зээл судлаач хүн. Бизннес, хувийн хэвшил гэдгийг бүх талаараа дэмждэг, хэр чадлаараа л энэ салбарт зүтгэж, тэр зүтгэлээрээ эх орондоо бага ч атугай хэрэгтэй зүйл хийж бүтээж байгаа хүн. Гэлээ гэхдээ хүн амын өсөлттэй хамаатай нийгмийн ажил нэгээхэн ч хийгдэхгүй байгааг харахаар нүд хорсоод, хэл загатнаад байх юм.

Өч төчнөөн хувийн эмнэлэг, түг түмэн хувийн сургуулиуд, олон мянган орон сууц баригдаж байнаа, гоё байна. Улаанбаатар жинхэнэ утгаараа, үнэн "лайтай" хөгжиж байна. Гэлээ гэхдээ энэ чинь хүн амын 65%-ийг бүрдүүлж байгаа энгийн иргэдэд зориулагдаагүй. Хөгжил дэвшил бараадаж, суурин иргэншлийг зорьж ирсэн иргэд үүнийг чинь худалдаж авч дийлэхгүй. Харин хүн амын 25%-ийг бүрдүүлж байгаа ядуус тэр хотын төвийн гоё сайхныг чинь мэдрэхгүй, мэдрэхгүй учраас хүндлэхгүй, хүндлэх байтугай атаархан хорсож бухимдана, хорсож байгаа учраас нулимна, баана шээнэ, эвдэлнэ сүйтгэнэ.

Би тэдний зөв гэж хэлэхгүй, өөгшүүлэхгүй. Гэхдээ "мэргэн ухаантнууд" шиг "хөдөөгийнхнийг хотжуулъя, бүдүүлгүүдийг хүмүүжүүлье" гэж худлаа цэцэрхэхгүй. Бас иргэддээ хандсан "нийгмийн халамж"-аар үйлчилье гэж хадуурахгүй, худал үнэн баахан "проблем" тоочихгүй. Харин төвлөрлийг сааруулъя, хүнгүйдэж байгаа уудам тэнүүн нутгаа "эзэн"-тэй болгоё гэж уриална.

Угаас миний баримталдаг нэг зарчим бол "Шүүмжилж болно. Гэхдээ бүтээлч санаачлагагүй, асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг нь тодорхойлохгүй бол шүүмжлэхээс татгалз". Тийм учраас зүгээр ч нэг уриалахгүй, харин арга зам, шийдлийг нь эрэлхийлнэ. Тэгэхээр миний санаачлага бол "дэс дараалалтай бодлогын хэрэгжилт".

Энэ удаа дэс дараалалтай авч хэрэгжүүлбэл зохих олон асуудал, олон бодлогуудаас "Шинэ нийслэл"-ийн асуудлыг хөндөхөөр шийдлээ.

Улс гүрний нийслэл, "Capital city" гэдэг нь тухайн улс дахь хамгийн том хотын тухай биш, хамгийн гоё хотын тухай бүр ч биш, харин тухайн улсын засаг захиргааны төв хаана байрлаж байгааг л илэрхийлдэг ойлголт. Энэ тухай маш сайхан нэг жишээ байдаг.

Австрали тив-улс нэгэнтээ аль хотыг нийслэлээ болгох вэ гэдэг асуудал хэлэлцсэн байна. Тэр байтугай, миний сонссоноор бол бүр өрсөлдөөн, уралдаан зарлажээ. Нэр дэвшигчид нь бүх дэлхий сайн мэдэх Мелбурн, Сидней хотууд байв. Эдгээр хотууд нь орчин үеийн, өндөр хөгжсөн, гоёмсог барилгуудтай, том том пүүс компаниудтай, дэлхий нийтийн анхаарлыг татсан, эдийн засаг стратегийн том боломж бүхий хотууд байлаа. Гэвч эцсийн шийд гарахад Австрали улсын нийслэлээр аж үйлдвэр өндөр хөгжсөн Мелбурн биш, худалдаа үйлчилгээ дээд түвшинд байдаг Сидней ч биш, харин тэдгээр аваргуудын дунд даруухнаар, нам гүмхэн оршдог Канберра гэдэг жижигхэн хот тодорчээ.

Шалтгаан нь юунд байв? Магадгүй, эдийн засгийн хөдөлгөгч хүч болсон пүүс компаниудын шууд нөлөө, санхүүгийн түрэмгийллээс төрийн бодлогыг ангид байлгахын тулд, бас үндэсний аюулгүй байдлын тулд, түүнчлэн тэнцвэрийг хадгалахын тулд ийм сонголтыг хийсэн байх л даа. Ер нь ч улс орнуудыг хараад байхад нийслэлүүд нь ихэвчлэн хувийн хэвшил давамгайлсан, мөнгө санхүүгийн хүч түрэмгийлсэн, эдийн засгийн төвлөрөл болсон газруудаас аль болох зайлсхийсэн маягтай байдаг.

Тэгэхээр улсын нийслэл гэдэг бол ердөө л засаг захиргааны төв байх нь. Монголын хувьд Үндсэн хуулийн цэц нь, УИХ нь, Засгийн газар нь, бүх яамд нь, бүх агентлагууд нь, Монгол банк нь, Дээд шүүх нь, тэгээд хэрэв, өөрсдөө дуртай бол улс төрийн намууд нь, жагсаал цуглаан хийгчид нь дагаад нүүхэд л тэдний буусан газрыг Монгол улсын нийслэл гэж нэрлэхэд болно. Бууриа сахиад үлдэж байгаа Улаанбаатарт бол яахав дээ, хотын захиргааны байгууллагууд нь, пүүс компаниуд нь, хувиараа бизнес эрхлэгчид нь үлддэгээрээ үлдэнэ. Улаанбаатар угаасаа л эдийн засгийн төв хэвээрээ л байх болно.

Улаанбаатарын проблем бол дийлдэхгүй их ээ. Утаатай л гэнэ, түгжрэлтэй л гэнэ, архиддаг л гэнэ, гэмт хэрэгтнүүдийн үүр л гэнэ, ер ярьж барагдахгүй. Шалтгаан нь тодорхой; жижигхэн Монголдоо ахадсан дэндүү олон хүнтэй, аймаар шамбааралдсан, төрийн бодлого, халамж Улаанбаатараас гадуур явдаг (УИХ-ын гишүүдийн дөнгөж гуравны нэг нь эндээс сонгогдсон), яг үүний эсрэгээр бүх асуудал зөвхөн Улаанбаатарыг л тойроод яригддаг. Утаа улсын асуудал биш, Улаанбаатарын л асуудал. Автобусны билетний үнэ, ард нийтэд хамаагүй ээ, Улаанбаатарын л асуудал. Автозамын түгжрэл автомашин болгонд тулгардаггүй, Улаанбаатарт л тохиолддог.

Тэгэхээр энэ асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг би "шинэ нийслэл" гэж харж байна. Гэхдээ ерөнхийлөгч шиг юу ч үгүй Хархорин уруу шууд нүүе гэж худлаа "хошгоруулах"-гүй. Харин юм юмны захтай Дархан уруу нүүцгээе гэж хэлмээр байна.

Учир нь тэнд ундны усны эх үүсвэр болсон Хараа гол бий. Яагаад гэвэл тэнд "хөгжлийн түлхүүр" болсон эрчим хүч бий. Шалтгаан нь гэвэл тэнд "жаргалын тулгуур" болсон зам харилцаа бий. Бас дахиад нэг юм нь тэнд хот гэж нэрлэж болох бүх юмны "зах зух" бий.

Хамгийн гол нь тэнд гэхээсээ, цаг хугацаанд бүх шалтгаан нь бий. Одоо хийх ажил нь ердөө л хот төлөвлөлтийн зураг, төсөл, төлөвлөгөөг нь гаргагтун. Дараа нь шийдвэрээ гаргагтун. Тэгээд л болоо.

Мөнгө нь хаана байна гэж үү?

Тэр амархоон. Хэдхэн хүнд л зориулагдаж байгаа "Оюутны хотхон"-ы төслийнхөө 500 сая доллараа л хандивлачих. Өөрөөр хэлбэл уг төслийг босгох арга замыг л өөрчлөөд ашиглачихад болно. УИХ, Засгийн газар нь нүүхдээ саарал ордонгоо Улаанбаатар хотын захиргаанд зарчих. Харин хотын захиргаа нь тэр мөнгөө хуучин байшингаа зараад, илүү талбай (хурлын танхим)-гаа түрээслүүлэх гэх мэтээр олчихож болно.

Төр нь, төрд ажилладаг хэд нь л нүүсэн болохоос энд бусад нь бий. Тэртэй тэргүй дэлхийн анхааралд өртөхийн дээдээр өртөөд байгаа миний Монголын "хуучин нийслэл"-д олон улсын хурал, семинар өч төчнөөн болж, гадны зочид төлөөлөгчид зөндөө л ирнэ.

За тэгээд төрийн өмчийн хэдэн байшинг авахад бэлэн, түрээслэхээр отож байгаа өч төчнөөн л бизнесмэнүүд, хөрөнгөтнүүд байна. Мөнгөнд санаа зоволтгүй, орхиод нүүгтүн.

Шинэ нийслэлд юу хэрэгтэй вэ гэж үү? Хамгийн эхлээд газар зохион байгуулалт. Дараагийн ээлжинд цэвэр усан сан, бохирын байгууламж, инженерийн шугам сүлжээ хэрэгтэй. Бас цахилгаан станцын өргөтгөл шаардлагатай. Дараа нь эмнэлэг, цэцэрлэг, сургуулиудыг барих хэрэгтэй. Орон тооны хувьд жаахан асуудал үүсч магадгүй юм даа. Зам харилцаа бол явцын бүтээн байгуулалт учраас заавал эхэлж барих шаардлагагүй. Тиймээс төр захиргааны нэг ордон, яам тамгын газар, агентлагуудын хэдэн байшин энэ тэрийг бол барьчихад л нүүдэл хийхэд бэлэн болно.

Аа нээрээ олон улсын нисэх онгоцны буудал гэж нэг юм барих хэрэгтэй юм байна. За тэр ч яахав дараагийн ээлжинд шийдсэн ч болно. Улаанбаатарт буугаад тэртэй тэргүй албан бус HIGHWAY болоод байгаа замаар нисчихнэ биз. Нэмүү өртөг шингээд улам л сайн.

Орон сууцны хувьд газар нь л байвал барилгын компаниуд очоод гялалзуулаад өгнө. Өөрсдөө барьчихаад бас өөрсдөө л зарчихна. Ямар ч асуудалгүй. Авах хүмүүс нь ч мөнгөөр ч дутахгүй. Улаанбаатарт байгаагаа зараад, барьцаалаад, түрээслээд олно биз.

Энэ бүх урьдчилсан бэлтгэлд ердөө 4-6 жил л зарцуулна. Ингээд "2018 оны нэгэн билэгт сайн өдөр УИХ нь тэргүүлээд, Засгийн газар нь удаалаад, Яамд нь дагалдаад Монгол улсын нийслэл Дархан хот уруу нүүж очиход Монгол улсын Ерөнхийлөгч хадаг сүү барин тосч" гэнээ...

Улаанбаатар нийслэл байхаа больсноор хүн ам нь 800-аад мянга болж буурна. Харин шинэ нийслэлд дээд тал нь 500 орчим мянган хүн амьдарна. Энэ нүүдэл бол төвлөрлийг сааруулах эхлэл төдий санал. "Татах хүч"-ийг нь сааруулахын тулд тэр том "соронз"-ыг нь хоёр хуваагаад хаячихъя. Тэгэхээр арай удааширна.

Дараачийн алхам бол нэгэнт хүч нь саарч, удааширсан төвлөрлийг бүр сарниах, буцааж задлах, өөрөөр хэлбэл эзэнгүйдсэн тал нутгаа хүнжүүлэх арай удаан, бас их зардал шаардсан нүсэр ажлууд байх болно. Энэ тухай дараа хэлэлцэнэ.

Өө нээрээ нөгөө оюутнууд, "оюутны хотхон" яах вэ гэж үү. Бүү санаа зов. Тэд байдгаараа байж л байг. Тэднийг тусад нь гаргах ч хэрэггүй. Тун удахгүй бүх юм аандаа өөрчлөгдөнө. Угаасаа ийм олон оюутан байхгүй болно. Няраваараа нягтлан бодох бүртгэлийн хичээл заалгадаг дээд сургууль алга болно. Хэдхэн жилийн дараа энэ олон чанаргүй дээд сургуулиуд өөрсдөө хаалгаа барина. Эзэд нь өөр бизнес эрхэлнэ.

Учир нь хэн ч тоохгүй эдийн засагч, хуульч байхаар сайн жолооч, токарьчин, хүнд механизмын оператор, барилгын засал чимэглэлч, оёдолчин, тогооч байх нь амьдралд хэрэгтэй гэдгийг, илүү цалинтай гэдгийг, бас дээд сургууль төгссөн болгон сэхээтэн болдоггүйг, бас дээд сургууль төгссөн үү үгүй юу гэдгээр нь бус хувийн соёлоор нь хүнийг хэмждэгийг, бас хүн бүрийн хэрэглээ, мэдээлэл ижилсэж, дэлхий хавтгайрч байгааг, эцсийн бүлэгт хүн бол хүн л юм гэдгийг, тэгээд бас дээд сургуульд сурахын тулд урт удаан хугацааны их тэвчээр, тодорхой хэмжээний оюуны потенциаль, хамгийн гол нь дур сонирхол, хүсэл тэмүүлэл шаардагддагийг хүүхдүүд ч, эцэг эхчүүд ч ойлгох болно.

Яагаад гэвэл цаана чинь их бүтээн байгуулалт, нарийндаа бол их үсрэлт, түүнийг дагаад их эрсдэл, амьдралын шал өөр хэмнэл, тэс өөр ирээдүй, товчхондоо "Үндэсний их шалгалт" айсуй.

Read more!

Saturday, November 5, 2011

МОНГОЛ ХҮН

Монгол хүн бол их сонирхол татахуйц бодьгал. Дундаж монгол хүний IQ нь дундаж "Homo sapiens sapiens"-ийнхаас дээгүүр байдаг "гэсэн". Дундаж монгол хүний бие махбодийн ачаалал даах чадвар (тэсвэр) мөн л дэлхийн дунджаас дээгүүрт тооцогдоно.

Олон үндэстний ажил хийх чадварыг нүдээр харсан, биеэр мэдэрсний үндсэн дээр ингээд биччихлээ. Нэг их алдаагүй байхаа.

За хамгийн мундаг онцлог нь бол аливаа зүйлд дасан зохицох чадвар. Энэ тал дээр бидний урд гишгэх хоншоортой ямар ч "гадагад баагий" байхгүй ээ, баараагүй.

Шалтгаан нь бол тодорхой, ийм (огцом) цаг агаартай, ийм (догшин) байгальтай, ийм (ширүүн) амьдралын хэмнэл дунд мянга мянган жил амьдарсаар өдийг хүрчихсэн болохоор тэр байх. Түүнчлэн яг энэ л шалтгааны улмаас өөр хоорондоо эрс тэс хоёр зан араншин нэг дор сүлэлдэн оршдог онцлог темпераменттай улс.

Жишээлбэл...

Үнэн голоосоо үзэн яддаг, өөрийн гараар багалзуурдан алахыг хүсдэг этгээд нь үхжээ гэж сонсвол "болж муу хог" гэж тавладаггүй, учиргүй харамсаж эмгэнэхгүй хэдий ч "чааваас даа" гэж өрөвддөг.

Энд тэнд аюул болж амьтан хүн сүйдэж байна гэвэл "яанаа, туслая" гэхээсээ "өө зайлуул, тэгээ юү" гэж хэнэггүйтдэг мөртлөө, яг тулаад "авраач туслаач" гээд гүйж ирсэн хэнийг ч гэсэн өмгөөлөл хамгаалалдаа авч, байгаа юмаа харамгүй хуваадаг.

"Сүх далайтал үхэр амгалан" гэдэг үг нь яг өөрсдөд нь таарсан үг. Маргаашийн (байтугай оройныхоо) хоолондоо огт санаа зовохгүй мөртлөө, одоо л нэг муу хэлд орж ядаж байгаа нялх амьтны хэзээ хойно 15 жилийн дараах сурах ч юм уу, сурахгүй ч юм уу дээд сургуулийн төлбөрт санаа зовно. Тиймдээ ч бид ойрхондоо гэнэдэж байсан ч, алс хэтдээ алдаж яваагүйг буурал түүх гэрчилнэ.

Хүнд доромжлуулах дургүй, айхтар сэхүүн, омог бардам зантай, огцом ширүүн ууртай боловч эвийг нь олоод дээрэлхээд байвал чимээгүй дарлуулаад л яваад байна. "Муу новш намайг дарлаад байна даа" гэж мэдээд байгаа мөртлөө шүү.

Дооглуулах дургүй, хөмхий зууж, хөмсөг зангидан уурлах мөртлөө учиргүй шооч, ёж зантай хошигнох дуртай ард түмэн.

Юм болгоныг эвтэйхэн наргиа болгоод хувиргачихдаг хөнгөмсөг ч юм шиг атлаа нарийндаа бол нэг үгний наадах цаадахыг хэдийнээ айхавтар шинжиж, тунгааж үзсэн байдаг.

Айхтар амиа бодсон, хувиа хичээсэн юм шиг боловч цагаа тулахаар бусдын төлөө гэсэн сэтгэл, зүтгэлийг хангалттай үзүүлж чаддаг гэгэлхэн, гэгээхэн хүмүүс.

Нэг их сайхан, тал шигээ уужимхан дотортой боловч бяцхан алдаа ч байсан хэр барагтай бол өршөөл уучлалыг үзүүлэхгүй, өс зангидаж явдаг, хонзогнуур улс.

Нэг дорын хүмүүс гэх мөртөө нэг хэсэг нь уулынхан гэж ширүүн дориун зантай, дуу цөөнтэй, зожиг хажиг байхад нөгөө хэсэг нь говийнхон гээд олон үгтэй, цагаан цайлган сэтгэлтэй, уужуу тайван зантай байх.

Бас нэг сонирхолтой зан нь аливаа зүйлд аймаар туйлширдаг хандлагатай мөртлөө, цагаа тулахаар бүгдийг тэнцвэртэй байлгах гэж хичээдэг хүмүүс. Том жишээ нь тээр жил, дөчин хэдэн онд "Сталин хүүд 3 морь... Ммм, адилхан л эр хүн байгааз. Тэр Гитлер хүүд 2 морь" гэж нөгөө хэн гуай фронтын бэлгээ өгч байсан гэдэг...

За нэг иймэрхүү эрс тэс зан төлөв нэгэн биенд холилдон, сүлэлдэн, илрэнхэн байдаг цөөхөөн хүмүүсийг удирдах, учир начрыг нь олох, эв зүйтэй байлгах, хөл гарыг нь хөдөлгөх арга ухааныг олно гэдэг туйлын бэрх ажил ажгуу.

Энэ бүхний учрыг олж нээлт хийсэн, нээлтээ шууд практикт ашиглаж эгээтэй л дэлхийг цагаас нь өмнө "хавтгайлчихаагүй" Чингис гэдэг цолтой Тэмүжин гэдэг идэрмэг хархүү магад Монгол менежментийн эцэг буй заа. Харин эдүгэ цагийн эгэл бидний ой ухаанд буутал онож томъёолж бичсэн нь их зохиолч Ч.Лодойдамба агаад тэрбээр үүнийг овжин сэргэлэн Итгэлт баяны үгээр "Тунгалаг тамир" романдаа ийн бичжээ.

"... УГААДСЫГ НЬ АХИУХАН ӨГӨӨД, УЯАГ НЬ ЧАНГАХАН БАРЬВАЛ, ОВОО Л ХУЦАХ НОХОЙ ..."

Read more!