Уг нь түүхэнд хэрвээ гэдэг үг байдаггүй гэдэг. Хэрвээ тэр үед тэгсэн бол ингэх байлаа, ингэсэн бол тэгэх байжээ гэсэн "балай" юм ярих ёсгүйн шалтгаан нь ердөө л түүх бол бодит факт, болоод өнгөрсөн юм. Харин ирээдүйн тухайд бол "хэрвээ"-гээр дүүрэн байх ёстой, бүр зайлшгүй. Яагаад гэвэл болоогүй, болж ч магадгүй, болохгүй ч байж магадгүй зүйлийн тухай ярьж байгаа учраас бүх зүйлийг олон талаас нь харж заавал "хэрвээ"-дэх ёстой. Сүүлийн үед би гэдэг "балай" Монголын түүхийн тухай харин ч нэг "хэрвээ"-дэх дуртай болоод байгаа. Ингээд олон "хэрвээ"-гийнхээ хамгийн чухал гэж бодсон нэгийг нь Үндэсний эрх чөлөө, Тусгаар тогтнолоо эргэн сэргээсний 101 жилийн ойд зориулаад биччихэе. Хэрвээ...
1919 онд атаман Семенов, адмирал Колчак хоёр Монголд орж ирж чадсан бол Монгол коммунист улс болохгүй байсан байх. Монгол коммунист улс болохгүй байх бол юу ч биш, Орос коммунист улс болохгүй байсан. Тухайлан Орос коммунист улс болохгүй тул дэлхий хоёр хуваагдаж хүйтэн дайн болохгүй байлаа. Товчхондоо дэлхийн түүх тэс өөрөөр бичигдэх байлаа.
Яагаад гэвэл Эрхүү рүү ирж явсан Колчакийн арми ядарч, өлсөж, туйлдсанаас биш бүрэн зэвсэглэсэн, өргөн бүрэлдэхүүнтэй үлэмж хэмжээний цэрэгтэй байсан. Мөн Семенов ч мөн адил цөөнгүй цэрэгтэй, боломжийн зэвсэглэсэн орчин үеийн армитай байсан. Тэд нэгдэж амжаад, за нэгдэхгүй ч байсан яахав, хамгийн гол нь хоюулаа Монголд ороод ирсэн бол барон Унгерны гаминг хөөсөн гавьяа, Нармай Монгол улс байгуулах хошгоруулалтаар олж авсан нэр хүндийг ашиглан уудам тэнэгэр, арвин их хүнстэй Монгол нутагт 1-2 жил хүч тамираа сайхан сэлбэж авах байсан. Тэгээд магадгүй, тэр үед гэдсэндээ хөлөө хийлцэж байсан Хятадуудаас Өвөрмонголыг хялбар салгаж, ар өвөр Монголыг нийлүүлээд улмаар Буриадыг улаан Оросуудаас булаан эзэлж, жинхэнэ утгаар нь Нармай Монгол улсыг байгуулж, магадгүй бүр Монгол цэргээр эгнээгээ өргөжүүлж аваад хойшоо байлдах байсан.
Байлдахаар барахгүй, өөр хоорондоо үзэл бодлын их зөрчилтэй өвөр түрийдээ хутгатай явж байсан коммунистуудтай, учраа олохоо больсон, шинэ засагт огт итгэхгүй байгаа, тэрбайтугай хэн одоо эзэн болсныг ч ойлгохоо байсан харанхуй бүдүүлэг ядуу гуйлгачин ард түмэнтэй, эмх замбараагүй байдал, өлсгөлөн ядуурал ноёрхоод байсан Орос орны хараахан хядуулж дуусаагүй ноёд, газрын эзэд, үйлдвэрийн эздээс бүх талын дэмжлэг аваад большевикуудыг хялбархан цохих байлаа. Цохихоор барахгүй, газрын хөрснөөс арчиж хаях байлаа. Тэднийг тэр үед л цохичихсон бол төд удалгүй, Генри Фордын дамжлагын систем үйлдвэрлэлд нэвтэрч, нийгмийн дундаж анги давхарга бий болох бөгөөд Марксын "хувьсгалын онол" хэзээ ч биелэх нөхцөл үүсэхгүй, ерөөс коммунист үзэл санаа хүмүүний оюун ухаанаас арчигдаж, номын шарласан хуудас төдийд үлдэх байлаа гэж.
Энэ ялалтад эрх мэдлээ хасуулсан шашны мяндагтан лам нарын зүгээс үнэн алдартны шашны гүн сүсэгтэй ард түмний толгойг хялбархан эргүүлэх боломж, бас дээр нь олон удаагийн бослого, үймээн самууны үндсэн суурь шалтгааныг хожимдсон ч гэлээ судалж, эрс шинэчлэл хийж чадахуйц бодлого боловсруулаад байсан ерөнхий сайд Столыпины мэргэн ухаан хоёр маш том хувь нэмэр болох нь гарцаагүй байлаа. Колчак шиг чанд хатуу, цэрэг офицеруудын бүрэн итгэлийг хүлээсэн, дайны баатар, гарамгай жанжин, жинхэнэ үнэн алдартан, "ёстой орос эр" улаантнуудыг хатуу чангаар цээрлүүлэх нь гарцаагүй агаад ухаалаг, гүн бодлоготой, уян зөөлөн Столыпины хамт эзэн хаангүй болсон Орос оронд бүгд найрамдах засаглалыг бэлэглэж эх орноо мөхлөөс аврах л байсан.
Энэ бүхний эцэст нэн чухал нь дахин нэгдсэн Их (нармай) Монгол улс дэлхийд бүрэн хүлээн зөвшөөрөгдөж, хойноо бат цайзтай болж авах байлаа. Хойноос ирээд хотонд орж суугаад хонийг маань өмчлөх гээд байх улаан орос байхгүй учир бидний цөөн Монголчууд язгуур угсаа энээ тэрээ гэх юмгүй ч ард түмний эв нэгдлийн билэг тэмдэг оройн дээд очирдарь Богд хаанаа төр шашны тэргүүнээрээ залчихаад, язгууртан ноёдын их хурилдайг төрийн эрх барих дээд байгууллагаа болгоод бүгд найрамдах засагтай орчин үеийн улс болох боломжтой байлаа. Яагаад гэвэл лам, ноёдгүй бүгд нэгдэж, үгсэж байгаад Манжаас салсан, удаахан нь гурван улсын хэлэлцээр гэгчээр Хятадын нөлөөний автономи болсон, дөнгөж саяхан гамингийн хөлд нэрвэгдсэн зэрэг шалтгааны улмаас ноёдын түшмэдийн бүлгэмүүд бүгд цорын ганцхан "Туурга тусгаар Богд хаант Монгол улс" байгуулах гэсэн зорилготой байсан.
Тухайлан нэг зорилготой, нэг хаантай байх дээр санал нэгдсэн, түүнчлэн Богд гэгээн өөрөө "Өчүүхэн хувраг би болбоос гагцхүү шашин номын хүн агаад төр түмний аливаа хэргийг эмхлэн мэдэхгүй молхи нэгэн тул эрхэм ноёд та бүхэн олон ардын сэтгэлийг амиржуулж, ахуйг төвхнүүлэн засна буй заа гэж итгэнэм" хэмээн айлдаж засгийн эрх мэдлээс татгалзаад байсан, хамгийн гол нь Манжийн харьяанаас гарсныхаа дараа албан ёсоор судалгааны баг томилж Англи, Франц, АНУ зэрэг олон улсын үндсэн хуулийг нарийн судалж жинхэнэ боловсронгуй, орчин үеийн constitution-тай болохоор эхний хувилбарыг боловсруулж байсан зэргээс үзвэл Монгол улс засаглалын хувьд ямар ч асуудалгүй байх нь гарцаагүй. Нэгэнт хаан сонгохгүй, язгууртны парламенттай бүгд найрамдах улс болж байгаа, дээр нь гамингийн эсгэсэн шарх аниагүй, манжийн урсгасан цус хатаагүй байсан ба "200 жил түгжээтэй байсан хаалга онгойж, хаалттай байсан хөшиг дэлгэгдсэн" учир засаглал ямар ч асуудалгүй, феодал ноёдын дунд эрх мэдлийн төлөөх элдэв тэмцэлгүй байх нь гарцаагүй.
Бүх түүхэндээ зөвхөн өөр хоорондын эрх мэдлээ булаацалдсан, яль шальгүй зүйлсээс хэмлэлдэж, доройтож мөхөж асан Монгол төрийн гашуун туршлага бол ердөө л засаглалын асуудал байсаан. Бусдаар бид хэнд ч дийлдэж яваагүй, омог бардам, цээж тэнэгэр, толгой гэдгэр, харц дээгүүр тэнгэр угсаат ард түмэн билээ...
... гээд "хэрвээ"-дчихээр л сэтгэл санаа үймрэх юм. Гэлээ гээд яалтай билээ, нэгэнт ороод удсан борооны эврээд хатсан шавар нь үлдсэн байхад цув өмсөх нь илүүц биз. Харин хаа очиж, тэнгэрийн авралаар, язгуур монголчууд бид их түүхийн энхэл донхолд унаж бүдэрч бэдэрсээр өдийг хүргэхдээ хожсон уу гэхээс алдаагүй аугаа азтай хүмүүс ажгуу.
ТУСГААР ТОГТНОЛ ЧАМАЙГ
ТУНХАГЛАН ЗАРЛАНА БИ
Saturday, December 29, 2012
ХЭРВЭЭ...
Friday, December 14, 2012
ЭЭ ТЭНГЭР МИНЬ
Их Монгол улсын хүчирхэг байсны нууцыг, чухаг санааг, тэр агуу ур, нарийн ухааныг эртний үлгэр домог, туульсаар дамжуулан хэлсэн эцэг өвгөдийнхөө учир битүүлэг, нууцлаг, оньсого таавар мэт сургаалиас өөрийгөө зөв эвлүүлж, зөв ойлгож авсан, өвлөж үлдсэн гэж бат нот итгэсэндээ бусдад хэлэх гэж, дамжуулах гэж, ойлгуулах гэж ядаж, аргаа барж, үсээ үгтээж яваа миний хайж цөхсөн тэр үгийг 100 жилийн өмнө орчин үеийн Хятадын эцэг Сүн Ятсэн томъёолоод хэлчихсэн байж шүү дээ. Өндөр дээдсийн минь суу билгийн нууцыг тэд олчихсон, судалчихсан, ойлгочихсон байж. Ойлгоод зогсохгүй Күнз богдынхоо гүн ухаантай, эртний их уламжлалтай, арвин их соёлтойгоо холиод өөриймшүүлчихсэн байна. Тиймдээ ч одоо хятадууд хүчирхэг байгаа юм байна...
Судлаач Д.Ганхуяг гуайн блогоос "Сүн Ятсэн: Ардын гурван зарчим"-ыг олж уншаад ийн харамсан дуу алдаж шогширч байна.
Сүн Ятсэн Хятадын тусгаар тогтнолыг удирдаад зогсохгүй, хөгжлийн бодлогыг "...үндэсний үзэл, ардын засаг, ардын сайн сайхан байдал гэсэн гурван зарчим..." гэж тунхагласан байна. Тэрбээр үндэсний үзэл гэдэг зарчмаа тайлбарлахдаа "... үндэсний үзлийн зарчим бол манай орноос харь хүн болгоныг хөөгөөд байна гэсэн хэрэг биш, харин манай үндэстэнд хамаарах эрх мэдлийг харийнхан булаан авахад хязгаар тавих гэсэн хэрэг мөн... манж нарыг үндэстний хувьд устгах явдал мэт үзэх санааг би сонсож байсан. Энэ бол том алдаа... бид бүх манжуудыг биш, харин ханьчуудад хор хүргэж буй тэр манжуудыг үзэн ядна... манжууд бидэнд саад болохгүй бол бидэнд тэднийг дайсагнах хэрэг байхгүй..." гэжээ. Би "хужаа" хүнийг биш, "хужаа санааг" үзэн ядах, зодох, бүр алах ёстой гэдгийг учирсан хүн болгондоо улиглаж явдаг.
Улмаар ардын засаг гэдэг зарчмаа "... удирдлагын өнөөгийн ялзарсан системийг нэг цохилтоор эвдэлж болох нь мэдээж хэрэг. Гэхдээ мөн заавал суга татаж хаявал зохих энэ булай системийн үндэс бас л хадгалагдан үлдсэн... Хятадад хэдэн мянган жилийн турш хаант төрийн байгуулал ноёрхож байсан... Түүнийг устгахын тулд үндэсний ганц хувьсгал хангалтгүй... Мин улсын хаан Тайцу монголчуудыг хөөж, хятадын үндэсний төрийг сэргээн тогтоох үед улс орныг удирдах систем Хань, Тан, Сүн улсын үед байсантай ойролцоо үлдсэн. Үүнээс гурван зуун жилийн дараа Хятад харийн булаан эзлэлтэд дахин өртсөний шалтгааныг улс төрийн байгууллын гажгаас хайвал зохино... Хэрэв хувьсгалд оролцож буй хүмүүс хаант засгийн ямар нэг үзэл санааг тээж байвал тэд улс орныг мөхөлд хүргэнэ... Одоо бусад гүрнүүд хятадаас махчин харцаа салгахгүй, хувьсгалчдын дунд өөр хоорондын тэмцэл эхэлж, тэд улс орныг хувааж эхлэх юм бол тэд улс орноо өөрийн гараар хөнөөнө... " гэж тайлбарлажээ. Монголчууд бид 1990 онд ардчилалсан хувьсгал хийсэн нь үнэн хэдий ч, төрийн байгууламжаа бүрэн өөрчилж чадаагүйн гайг хангалттай амсаж байгаа билээ.
Эцэст нь Сүн Ятсэн ардын сайн сайхан байдал гэдгээ "...бид маш алсыг харах ёстой. Нэгэнт болчихсон хойно нь арилгаж байснаас том зовлонгийн аюул заналын эсрэг арга хэмжээг цагт нь авч байх нь ямагт амархан байдаг... хувьсгалыг хэрэгжүүлэхдээ манай нийгэм-эдийн засгийн системийг сайжруулах аргыг олж, ингэснээрээ ирээдүйн нийгмийн хувьсгалаас зайлсхийх ёстой. Чухам энд л манай агуу их зорилт оршино... иргэншил хангалттай хөгжиж чадаагүй байсан. Иргэншил хөгжихийн хэрээр нийгмийн асуудал улам бүр хурц болж ирсэн... Хятадад дээр дурдсан үзэгдэл хараахан байхгүй, магадгүй бид өөрийн зуундаа үүнийг үзэхгүй ч байж мэднэ. Гэхдээ манай хүүхдүүд, ач гуч нар түүнтэй гарцаагүй тулгарах болно... Хувьсгал хийхдээ бид зүгээр л үндэсний төрөө бус, харин нийгмийн улсаа байгуулах ёстой... Нийгмийн үзэгдлийг хэзээ ч жам ёсны урсгалтай адилтгаж болохгүй. Тэр бол хэрэв хөгжлийг нь хольж хутгахгүй бол замбараагүй ургадаг мод лугаа юм. Нийгмийн асуудал ч ийм юм... ". Энд хэдийгээр Сүн Ятсэн социалист үзэл санаагаа илт тулгасан боловч эрс шинэчлэл, хувьсгал гэдэг бол эцсийн эцэст ард нийтийн, нийгмийн төлөө гэсэн хоосон урианаасаа илүүтэйгээр цаг хугацаатай зарлаж байгаа дайн байдаг гэдгийг тэр сайн мэдэж байж.
Уг нь Монголчууд бид 1911 онд ч тэр, 1921 онд ч тэр, 1990 онд ч тэр, хэзээ ч тэр, хэн нэгнээр хатгуулалгүй, шөвөгдүүлэлгүй, ямар ч Арабын хавар, өнгийн хувьсгал шиг хөгийн юм хийж байгаагүй. Зөнгөөрөө өөрсдөө санаачлаад өөрсдөө л хийж бүтээж байсан. Харамсалтай нь биднийг хувьсгалаа хийчихээд ялалтаа тэмдэглэж эхлүүт л харийнхан хөтлөөд аваад явчихаж байв...
Төгсгөлд нь хэлэхэд "Дайсныхаа хэлийг мэдэхгүйгээр дайтаж үл болно" гэдэг юутай үнэн. Тэд биднийг судалсан байна, бидний аргыг ашигласан байна. Харин бид ямархуу байгаа билээ?! Хажуудахаа таниагүй байж, юун тэр хаа холын эсэн бусын, элий балай.
Үхэр монголчууд одоо хаана хэнд дөрлүүлээд хаашаа яах гэж явж байгааг мэдэх хүн байна уу? Ээ тэнгэр минь!!!
Thursday, December 13, 2012
АРДЫН БАЯР ЦЭНГЭЛ
Улс даяараа шинэ жилийн баярын уур амьсгал орчихсон ид бужигнаж байх энэ зуурт баяр ёслолын талаар зарим санаагаа хуваалцюу гэж саналаа.
Аливаа үндэстэн угсаатны уламжлалт баяруудыг харжээ байхад нэг л зүй тогтол ажиглагдана. Хүнд хүчир үеийг давлаа, хоол хүнс арвидах цаг ирлээ гэж буюу шууд материаллаг үндэслэлтэй нэг баярлана. Түүнчлэн үүний яг эсрэгээр буюу хүнд хүчир цагийг амжилттай туулахын төлөө, хоол хүнсээ арвижууллаа гэж идеал буюу билэгдлийн шинж чанартай бас нэг баярлана.
Материаллаг болон идеал шинж чанартай гэж 2 ангилсан шалтгаан нь хүн төрөлхтөн хэдийнээс нааш болж өнгөрсөн зүйлийг нүдээр үзэж, биеэр мэдэрдэг тул ирээдүйд тохиох явдлаас илүү чухалчилдагт тулгуурласан юм. Тиймдээ ч
материаллаг баяр нь идеал баяраасаа илүү өргөн цар хүрээтэй, өндөр түвшинд зохион байгуулагддаг байна.
Үндсэндээ ийм л хоёр зүйл дээр хүн гэдэг хоёр хөлтэй, хохимой толгойтой адгуус баярлаж цэнгэдэг байна. За тэгээд энэ 2 үндсэн баяр нь амьдралын хэмнэл, хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүн буюу гол эрхэлдэг аж ахуй, эдийн засгийн үндсэн салбар, газарзүйн байршил зэргээсээ шалтгаалаад өөр өөр үед явагдана.
Тухайлбал, суурин тариачин үндэстнүүд материаллаг баяраа өвлийн тарчиг цаг дуусч газар хагалах цаг ирлээ гэж хаврын эхэн сард тэмдэглэдэг ба идеаллаг баяр буюу ургацын баяраа нөмрөн ирж байгаа өвлийн хүчир цагийг урагштай туулах болтугай гэж намар мөн тэмдэглэнэ. Харин анчид, загасчид ан гарлаа, загас ирлээ гэж нэг, бас арвин олз омогтой байлаа, одоо алзахгүй ээ гэж мөн нэг баярлацгаана. Нүүдэлчин малчин бидний хувьд ч мөн энэ хуваарь алдагддаггүй.
Уугуул баярыг ингэж ангилж болж байгаа ба суугуул баярууд гэж бас байна. Энэ нь ихэвчлэн нэг талаас бусдыг даган дууриасан, нөгөө талаас нийтийн жишгийг дагасан, угшил талаасаа нийгмийн чиг баримжаатай буюу илүү субьектив баярууд юм. Субьектив баярууд нь тухайн үндэстний уламжлалт буюу обьектив чиг хандлагатай уугуул баяруудаас ялгаатай нь шашны учир холбогдолтой, түүхэн тэмдэглэлт, үзэл суртлын гэх зэрэг байр байдалтай, нэрнээсээ эхлээд л илт тодорхой нийгмийн чиг баримжаатай байдаг.
Одоо гол асуудалдаа буюу Монгол түмний их баяр цэнгэлийн тухай ярилцацгаая. Ярилцах ч юу байхав, мөхөс миний саналыг уншиж гийгүүлнэ үү.
МОНГОЛЧУУДЫН ОБЬЕКТИВ БАЯР
Монголчууд бидний хамгийн том бөгөөд чухал баяр бол Цагаан сар юм. Гэхдээ нийтийн андуурдаг шиг Цагаан сар бол хавар биш намар болох ёстой, болж байсан. Худал гэх аваас Цагаан гэдэг үгэнд, цагаан өнгөнд анхаарлаа хандуулагтун. Монгол хүний сэтгэл зүйд цагаан гэдэг үг ариун, буян, хишиг, дээд гэх мэтчилэн сайн сайхны туйл билэгдлээр буудаг. Түүнчлэн бид 5 өнгийн 5 тамсаг идээг хүртдэг ба үүнээс "дэлэнт малын шимт буян" сүү, цагаан идээгээ дээдэлдэг билээ. Бидний цагаан хоолтон гэж орчуулдаг vegetarian-ууд цагаан биш ногоон хоол иддэгийг ч бодолцсон тэр, манай баяр яагаад ч хавар болох учиргүй.
Цагаан сараар бид өрөм ааруул (Монгол) биш боов (хятад) таваглаж бууз (хятад) идэж архи (орос) уудаг. Бас хөгшиндөө мөнгө барьж залуугийнхаа гарыг цайлгадаг (эсхүл оймсолдог). Зарим шооч нэг нь буузныхаа мөнгийг төлж золгоод, гарахдаа хариултаа авдаг гэж хүртэл цуурах юм. Энэ Монгол баяр мөн үү? Эсвэл еэвэн сар уу?
Бидний хүнсний үндсэн бүтэц нь "үр төлөөр нь далимдуулж, эхийг нь хулхидаж" саасан сүү болон "үржүүлж олшруулж, улмаар томруулж таргалуулаад амийг нь тасалж" авах мах юм. Жаахан аймаар хэлсэн боловч үнэндээ аль ч аж ахуйн (мал, тариалан, ан агнуур ялгаагүй) утга агуулга нь өсгөж үржүүлэх буюу үр төл гэдэг зүйл дээр л тогтож байдаг. Тийм учраас бид "хэн нэгний" тайлбарлаж өгсөн шиг өвлийг өнтэй давсан гэж биш, харин хаврын хахир цагт төлөө бүрэн мэнд хүлээж авлаа, шинэ ногоонд хүргэлээ, өсгөж бойжууллаа, сүү цагаан идээ дэлгэрлээ, хүн малын зоо тэнийлээ гэж баярладаг билээ.
Тэр тусмаа нялх ногоо үнэртсэн, хур бороо асгарсан, халуун нар төөнөсөн аагим зунаар биш, харин алив бүхэн жигдэрсэн, алим жимс нь дэлгэрсэн, амьтан хүнгүй тэнийсэн намрын тэргүүн сард Цагаан сараа хийдэг байсан билээ. Намрын тэргүүн сард хийдэг нь ч бас учиртай байсан байх. Төд удалгүй өвлийн их бэлтгэл ажилд орохоос өмнө амжиж амраад, цэнгээд авахад юу буруудах.
Товчдоо, цагаан сарыг эрт үе шиг намрын эхэн сард хийдэг болгочихмоор санагддаг юм. Өөрөөр хэлбэл Цагаан сар, Наадам хоёрыг хамтатгаад хийчихвэл бүгдийн проблем болдог бэлэг сэлт, золгооны мөнгө гэх мэт элий балай үрлэг, зарлагууд аандаа алга болно. Уламжлал ёс заншил ч ёсоороо, жаягаараа эргэн сэргэмээр. Хаашдаа цагаан сар бол нэг талаас хахир хатуу хаврыг давж хүн малын зоо тэнийсэн, нөгөө талаас өвлийн их цас, хаврын ид ажлын үеэр учран золгох боломжгүй байсан ахан дүүс эсэн мэнд уулзсаны их баяр гэдгийг бодолцож үзвэл яалт ч үгүй наадамтай хавсраад хийчихвэл болох газар.
Тэгээд ч наадмын үеэр зөвхөн 3 хоног амардаг гэх боловч үнэн хэрэгтээ наадам болох 7 хоногийн ажлын 5 өдрөөс үлдсэн, хажуугийн хавсарга 2 хоногийг хаашдаа гурилдаад л өнгөрдөг. Харин ч одоо ихэнх айлууд, ах дүү улс зуны амралтаараа ураг, төрлийн баяраа хийдэг болсон нь сайшаалтай. Иймд шууд ингээд шийдчихэд улс амьтан баярлана уу гэхээс айхтар эсэргүүцэхгүй мэт санагдана. Харин "уламжлалт" гэж андуурагдсан буддын (яг мөн үү?) шашны мяндагтнууд, бурууд мунхрагчид, бусдад дөрлүүлэгсэд жаахан эсэргүүцэх магадтай. Гээд тэднээс айж эмээлгүй, шууд шийдье.
Дашрамд дурдахад, Монгол хятад билгийн тооллын шинийн нэгэн давхцах их онцгүй юм билээ. Яалт ч үгүй харь газар шинэлэх болоход л яс махандаа хүртэл мэдэрсэнсэн. Зөрж өнгөрөх харь элэгтнүүд, тэр дундаа хятадууд "Happy Chinese new year" гэж эелдэгхэн (миний нүдээр бол шоглонгуй) мэндлэхэд "уг нь би Монгол баяраа тэмдэглэж байгаасан" хэмээн дотроо хий л бухимдаж билээ.
ХАМГИЙН ЧУХАЛ СУБЬЕКТИВ БАЯР
Энэ ангилалд мэдээж ойртож байгаагаар нь шинэ жил багтах юм байна гэдгийг надаар хэлүүлэлтгүй бүгд ойлгоо биз. Гэхдээ би энд тэр тухай авч үзэхгүй, надад өөрчлөх санал байхгүй. Мартын 8, Хүүхдийн баяр өөр бас бусдын тухай ч ярихгүй. Харин бүх л улс орнуудын хувьд хамгийн чухалд тооцогддог Улс тунхагласаны баярыг тусгайлан авч үзнэ. Бусад улс гүрний эрхшээлд байгаад суллагдсан нь Тусгаар тогтнолын баяр гэнэ, харин бусдын эрхшээлд байгаагүй нь Бүгд найрамдах засаглалтай болсны баяр гэнэ. Гол утга учир, билэгдэл, тунхаглал нь "Бид бие даасан тусгаар улс". Товчхондоо төрийнх нь төрсөн өдөр.
1-р сарын 13-нд бид Дөтгөөр үндсэн хуулиа баталж, капитализм уруу эргэлт буцалтгүй алхаж орсон. Хэдийгээр "хүнлэг энэрэнгүй"-г нь хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа боловч алдаг оног ч гэлээ ардчилсан улс болсон нь үнэн. Гэхдээ бид энэ өдөр "төрөөгүй" үүнээс бүр их эртээ төрсөн.
3-р сарын 01-нд хувьсгалт бүлгүүд нийлж Ардын нам байгуулсан юм "гэнэлээ". Дашрамд дурдахад нийгмийн шинжлэх ухааны жаахан цэгцтэй мэдлэгтэй ямар ч хүн тэр өдөр байгуулагдсан Ардын нам гэдэг нь ерөөсөө ч улс төрийн нам, хүчин биш гэдгийг ойлгохоор барахгүй, "хувьсгалт" бүлэг гэдэг ч худал нэр гэдгийг мэднэ. Тэд ямар төр эргүүлэх гэсэн биш, хувьсгал хийх гэсэн биш, харин төргүй болчихсон улсаа төртэй, засагтай болгохсон, гадны дээрэмчдийг хөөхсөн, гамин цэргүүдийг хядахсан гэсэн тэмцэгчид, эх орончид, баатрууд байсан. Эх орончдын өдөр гээд нэрлэх нь харин ч яг болсон үг. Түүнээс ямар ч улс төрийн намд энэ өдрийн гавьяа падгүй. Энэ бол нийт ард түмний, Монгол хүмүүсийн өдөр. Бид эх орныхоо төлөө ингэж тэмцэж чаддаг юм гэсэн тийм дурсгалт, омогшилт өдөр. Баатруудын гавьяаг хүндэлмү.
Мэдээж 7-р сарын 11-нд түүхэнд тэмдэглэгдэхээр юу ч болоогүй боловч, хаа очиж авууштай нь наадам хийхэд яг тохирсон өдөр. Тиймээс бүгдээрээ энэ өдөр Цагаан сараа хийцгээнээ.
11-р сарын 14-нд сая Чингис хаан төрчих шиг болсон. Гэхдээ цаашид жил бүр энэ өдрөө "төрж байхгүй" гэсэн. Билгийн тооллоор тоолох учир хойтон өөр өдөр байх биз. Яахав дээ, төрвөл төрнө л биз. Онцын юм биш. Нэг хүний мэндэлсэн өдрийг тэмдэглэх нь маркс-энгельс-ленинийхээ сургаалиас холдоогүй мэт эвгүй санагдаад байх юм.
11-р сарын 26 бол яг үнэндээ бол түүхэн ач холбогдлынхоо хувьд нэг тийм онцгүй өдөр. Хаант засгийг халсан, бүгд найрамдах засагтай болсон гэдгийг нь анзаарч тодотгохоос бусдаар буурал түүхт Их Монгол Улсад бурангуй улаан засаг эхэлсэн бузар өдөр. Анхдугаар үндсэн хууль батлагдсан гэх авч энэ үндсэн хууль анхны эхээсээ эрс өөр болж батлагдсан төдийгүй, өөрчлөн боловсруулах процессынхоо үеэсээ л олон эх оронч баатруудын цусаар угаагдсан хууль гэдгийг эрхзүйн чиглэлээр эхлэн суралцагсад ч андахгүй болоо биз.
12-р сарын 29 бол харин чухал өдөр. Энэ өдөр яалт ч үгүй балран мөхсөн Манж Чин гүрний сүүлчийн будаалгыг Монгол нутагтаа тэмдэглэсэн юм. За даа, эрхзүйн хэллэгээр товч тайлбарлах юм бол гэрээ байгуулсан талуудын нэг нь эрхзүйн чадамжгүй болсон тул нөгөө тал бүрэн ялалтаа тэмдэглэсэн өдөр. Гэрээ гэж байгаа учир нь бодит үнэнийг буюу Монгол Манжид эзлэгдээгүй, зүгээр л гэрээ байгуулаад, хэсэг зуур сайн дураараа хөтлөлцөж явсан юм гэх гээд байгаа хэрэг. Гэхдээ түүхэн тэмдэглэлт өдрийг иймхэн, увайгүй тодорхойлолтоор хэлэх нь зүйд нийцэхгүй. Энэ өдрийг орчин цагийн Монгол улсын төрсөн өдөр гээд хэлчихсэн ч болно. Яг энэ өдрийг Independence day гэж нэрлэхэд зүйд бүрэн нийцнэ. Гэвч харамсалтай нь энэ өдөр баярлах гэхээр золигийн муу "ёолк" бүгдийг нь урвуу нь харуулчих гээд байх. Эсвэл яахав, өмнө санал болгосон шигээ хамтатгаад "наминчил"-ж болох л юм. Гээд нэмэргүй л болов уу даа.
Ер нь нийгмийн чиг хандлагатай бүхий л баярт шашин болоод улс төрийн үзэл суртлууд их нөлөөтэй байдаг. 12-р сарын 29-нд МАХН (одоогийн МАН) гайтсан бол, 3-р сарын 01-нд АН золигтсон байх жишээний. Аль алиных нь хувьд "ах нар"-ын зохиож өгсөн, үхтэл нь үнэмшүүлсэн хуурамч түүх толгойг нь эргүүлчихжээ.
Дээрх бүгдээс намайг сонго, чи шийд гэвэл ямар ч эргэлзээгүйгээр 11-р сарын 14-ийг сонгоно. Гэхдээ нэрийг нь Чингис богдын мэндэлсэн өдөр биш Тулгар төр байгуулагдсаны ой буюу ердөө л Монгол улс байгуулагдсан түүхт өдөр (Independence day) гэж солино. Энэ тухай Цэнддоо сэтгүүлч ийм зүйл бичсэн байсан. Бүрэн санал нийлж байна. "Монгол төрийн 2222 жилийн ой 2013 онд болноо" гэхэд сүртэй сайхан байгаа биз дээ. Тэгээд ч өнө удаан хугацаанд 11-р сард улс тунхагласан баяраа тэмдэглэж ирсэн нийтийн дунд ч хэвшүүлэхэд амар.
БАЯР БОЛ САЙН ӨДӨР
Монголчуудыг залхуу, юм л бол амарч байх санаатай гэж хэлдэг нь суурьшмал амьдралын хэв маягийн үүднээс бол тийм ч буруу, зөрүү ойлголт биш. Харин нүүдэлчин хэв маягийн үүднээс бол үүн шиг гүтгэлэг байхгүй. Хэзээ ч амралтын өдөртэй байгаагүй (week гэдгийг бид шууд 7 хоног гэж орчуулсан), амралтын өдөр гэж юуг хэлдэг талаар ямар ч ойлголтгүй, бас бусдаар албадуулж ажил хийж яваагүй, зөвхөн сайн дураараа, байгалийн зөнгөөрөө ажиллаж, тулалдаж бас амарч, наадаж явсан Монголчуудыг албадан ажиллуулаад ирэхээр өөрийн дураар захиран зарцуулдаг ганц өдрөө "бүтэн сайн" гэж нэрлэхэд буруутгах юун.
Суурьшмал амьдралын буянаар бүтэн сайн хийгээд хагас сайнтай болоод авсан Монголчууд баяр ёслолын өдөр ажил хийх албагүй гэдгийг бас мэдээд авлаа. Тийм учраас нийтээр тэмдэглэх баяр ёслол гэдгийг шууд утгаар нь амралтын өдөр гэж хүлээж аваад сурчихав. Чухам иймдээ "нийт" нь ямар нэг ялих шалихгүй баярыг амралт болгох гэж их зүтгэнэ. Нөгөө талаас "нэг" нь цаадуул чинь ажил хийхгүй, амрах нь гэж их айна. Ингээд баяр ёслол, тэмдэглэлт өдөр бол нийтээрээ маргаж суух мундаг том сэдэв болж хувирна.
Миний санал бол баяраар амрая, харин бямба гаригийг бүтэн сайн биш буцаагаад хагас сайн болгоё. Хагас сайн өдөртэй буюу 7 хоногийн ажлын ердийн ачааллыг 45 цаг болгочихвол одоо 40 цагаар бодож цалин авч байгаа хүмүүст ч хэрэгтэй, ажил олгогч баялгийг бүтээгч компаниудад ч хэрэгтэй, "бааска ахын төрсөн өдрийн" савалт, "бямбаа эгчийн шар тайлах бантан"-д ч хэмнэлттэй. Аль ч талаас нь харсан ард Монгол улсдаа хэрэгтэй мэт санагдах...
Сардаа 20 гаран цаг илүү ажиллаж байгааг зохицуулах үүднээс, урамшуулахын тулд баяруудын хуваарилалтыг их аятайхан хийцгээе. Улиралдаа 1-2 өдөр аятайхан "баярлаж байя", харин бусад өдөр эрч хүчтэй ажиллацгаая. Даан ялангуяа өмнө өгүүлсэнчлэн налайхаас өөр аргагүй, найрлахаас ер буцамгүй намрын тэргүүн сард Наадсан шиг, Цагаалсан шиг сайхан баярлацгаая, амарцгаая. Харин наадмын дараа найр хийснийх нь "хонгоны махыг ураад өгье".
Saturday, November 17, 2012
АРХИ
Оюун санааны хувьсгалаа үргэлжлүүлье. Энэ удаа би архи уухгүй байх тухай биш, харин хэрхэн уух тухай бичнэ. Учир нь би 3-тайдаа анх "амсаж", 15-тайдаа анх "балгаж", 18-тайгаасаа анх "ууж" эхэлсэн. Одоо бараг "архичин" болчихсонд тооцож болно...
Бясалгагчдын хувьд би адгийн архичин, харин мэргэжлийн "алкааш"-уудын хувьд бол огт амсдаггүй жентельмэн, орчлонгийн дунджуудын хувьд "найранд гурван дугараатай" л эр хүн. Архинд донтож, донгиотож үзсээн, нуухгүй. Аавынхаа сургаалийг мартсаны гай тэр. Одоо дахиж аавынхаа сургаалийг мартахгүй, бусдыг ч бас санаж яваасай гэсэндээ үүнийг олны нүднээ ил байршуулж сууна.
Миний аав "хойно" оюутан болж очоод буюу 18-тайдаа л анх амсаж үзсэн, улмаар нутагтаа ирсэн хойноо ууж дадсан гэдэг юм. Түүнээс биш оросуудаар архи уухыг "заалгаагүй" гэдэг. Үүнээс хойш лавтай 40 жил архи ууж байна. Гэхдээ би аавыгаа архинд мөнгөө "үрж" байхыг, тасарч унаад шороотой хутгалдаад хэвтэж байхыг хараагүй. Агсам согтуу тавьж байхыг ч үзээгүй. Аав маань тэгтлээ "даана гэж данхраат" эр хүн биш тул согтох нь байсан ч, "шогтож" байгаагүй, зүгээр л орондоо ороод тайван сайхан унтаад өгдөг юм.
Аав маань хэрийн эр хүн, эцэг хүн гайхмаар философитой. Юу гэвэл аав маань хүүхдүүдтэйгээ хамт архи уудаг юм. Эр хүн бүрийн, эцэг хүн бүрийн дотор "хүү минь архичин болчих вий" гэсэн болгоомжлол байдаг бол харин аав маань тэгэж болгоомжилдоггүй, харин ч надтай, хүүтэйгээ шил юм задлаад суух дуртай. Ээж минь ч үүнд эмзэглэдэггүй. Яагаад гэвэл аав маань надад, хүүдээ архи хэрхэн уух "гүн ухаан", "нууц"-ыг анх зааж өгсөн болохоор тэр.
...Намайг 8-р анги төгссөн жил, наадмын урьд өдөр буюу 10-ны орой вальсын уянгалаг аялгуу нээлттэй цонхоор сонсогдож ахуйд унтахаар эрт хажуулсан аав маань босож ирээд "Ямар сайхан хөгжим дуугарна вэ? Сэтгэл сэргээчихлээ. Алив хө, нэг юм гаргаад ир" гэж ээжид хэлээд "Заа, хүүтэйгээ хувааж уунаа" гэж билээ. Миний гайхсан, бас айсан гэж. Ердөө сарын өмнө би хүүхдүүд дагаж дарвиад "найрка"-нд хордоод шар ногооноороо эргэлдсэн, хамаг шөрмөс нь татсан амьтан гэртээ арай гэж орж ирээд ааваасаа айж, ээжээсээ эмээж, орох байх газраа олж ядаж байсан юмдаг. Тэгээд битүүхэндээ дахиж "хэзээ ч" архи амсахгүй гэж өөртөө "хуурамч" тангараг тавьчихаад байсан үе л дээ. Тиймээс аавыг тэгэж хэлэхээр намайг "шоглох" гэж байна л гэж хардаж байв. Харин аав маань миний бодсоноос тэс өөр бодолтой байж.
"Миний хүү, чи удахгүй насанд хүрлээ. Хүн болж хүзүү толгой эвлүүлж явахад амьдралд юу эс тохиолдох вэ, эр хүн гэдэг энэ цаг үед байтугай эрт үед ч архинаас зугтаж зайлж яваагүй, чадаагүй. Өөрөө дөлөөд байсан ч өөдөөс чинь цохлоод ирдэг юм. Ийм учраас архины талаар зөв ойлголтыг аав нь л зааж өгөхгүй юм бол амьдралд хөл алдах юм бишгүй нэг тохиолдоно.
Аав нь архи уухыг оросуудаар заалгаагүй ээ, харин хурган дарга болсон цагаас амьтан хүний ая тал зассан юмыг хүртсээр байгаад л ууж дассан даа. Миний хүү, адтай амжилттай явах үед чинь, ядарч зүдэрч явахад чинь ч тэр, шил юм бариад ирэх хүн зөндөө таарна. Тэр үед аавынхаа захисныг санаж явбал миний хүү алзахгүй ээ.
Архи гэдэг чинь идээний дээд юм шүү. Идээний дээж гэж хүмүүс андуурдаг. Идээний дээж гэдэг чинь таван тамсагийн нийлбэр охь болсон цайг хэлдэг юм. Орж ирсэн хүнд эхэлж цай барьдаг, зоогийн оргилд архи хундагалдаг. Энэ ялгааг сайн ойлгож аваарай.
Нөгөө талаас архи гэдэг бол зүгээр л умдаан, уудаг шингэн. Дээд билээ гээд тэргүүндээ залж болдоггүй, байдаг л юм гээд үл тоомсорлож болдоггүй адтай, шидтэй эд. Адтай шидтэй гэж айж ширвээтвэл бүр бурууддаг, аа яавал гэж гэж хайш яайш хандвал ёроолдоо тунатал ёвордог ёрын идээ юм шүү.
Ийм учраас архийг хүндэтгэх ардын ёс жаягийг үргэлж баримталж яв, хүндэтгэж хүртэж бай. Нутаг нутгийн олон ёс журмыг аажимдаа чамд зааж өгөх хүн захаас аваад олдоно. Хамгийн гол нь энэ таван асуултад ХАРИУЛЖ ЧАДАЖ байвал архийг ууж болноо. Юу гэвэл:
1. Хэнтэй?
2. Хэзээ?
3. Хаана?
4. Юуг?
5. Яагаад?
Эндээс нэн чухал нь ЯАГААД, ЯМАР УЧРААС гэдэг асуулт юм шүү. Сэтгэл санаа тавгүй, гутарч гунисан, уурлаж уцаарласан, ямар нэг байдлаар сөрөг муу ааш араншинтай байх үедээ хэзээ ч битгий архи амсаж байгаарай. Амсах битгий хэл, бодож ч болохгүй. Ингэвэл л архи гэдэг адын шингэн эр хүнийг ёроол руугаа татаад живүүлчихдэг юм шүү. ҮҮНИЙГ Л САНАЖ ЯВААРАЙ".
...Анд нөхдүүд нийлж бужигнах, наргиж дарвих үе бишгүй л олон тохиолдоно. Балчир тэнэг байхад аавынхаа алтан сургаалийг тэр бүр санаж, сэрж явсангүй дээ. Тоть шиг давтаж, "аавтайгаа ууж байлаа" гэж ангарайтаж явсан болохоос уг утгыг нь ухаж ойлгоогүйдээ сүүлд нь харамссан сан. Гэхдээ яах вэ, сайхан ханийн, сайн нөхдийн хүчинд оройтох шахсан ч ойлгосоон ойлгосон.
Аавын минь энэ сургааль, ардын билэг их "гүн ухаан"-ыг ихэнх залуус ер үл мэдэх юм. Харин ч харь газрын ёсыг дагаж, "ус"-ыг нь уух дуртай болж. Гурван зууны турш ёс уламжлал, ур ухааныг нь мартуулах гэсэн дайсагнагчдын оролдлогыг одоогийн язгуур Монголчууд учрыг нь мэдэхгүй өөрсдөө үргэлжлүүлсээр л байх юм.
Юуг хэлж байна вэ гэхээр гадны олон кинонууд дээр, Монголын олон телевизүүдээр "Сэтгэл санаа чинь тавгүй байна уу? Тэгвэл нэг сайн уучих. Дотор чинь онгойно" гэсэн утга агуулга, үг хэллэг ээ мөн олон гарах юм. Ингэж үзсээн, дотор онгойх битгий хэл улам бөглөрч, доройтож уруудаад л байдаг юм байна билээ. Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр орой болгон, үдэш бүр өсөж өндийж яваа залуус хүүхдүүдийн минь толгойг эргүүлсээр, тархийг угаасаар л байх юм даа.
Хүн унтахын өмнө сонссоноо мартдаггүй гэдэг. Ухаант ард түмэн маань үүнийг сайн мэдэж байсан учир унтахын өмнө үлгэр сургааль сонсож, ургахын улаан нарнаар ухаарч босдог байж...
Ардын билэг оюун, аавын тань сургааль, ай даа хамгийн том соёл, агуу их ёс суртахууныг агуулдаг юм шүү. Өв соёл гэдгийг өмнөд хөршийн Одон "телевизээр" үзэх биш, өдөр ирэх тусам цөөрсөөр байгаа өвөг дээдсээрээ заалгавал аштайсан.