ШОРОО буюу ҮНДЭСТЭН

Саяхандаа, шинээр байгуулагдсан авиа компани олон улсын хэмжээнд зөвлөгөө өгдөг Америкийн глобал компаниас консалтингийн үйлчилгээ авсан юм. Тус компанийн мэргэжлийн зөвлөхтэй уулзаж Монголын талаарх анхны мэдээллийг өгөхөд агаарын тээврийн салбарт мэргэшсэн тэр хүн Монголын хүн амын тоо болон газар нутгийн хэмжээг сонсмогцоо царай нь илт хувирч толгой сэгсрэн “Very big country” хэмээн амандаа бувтнасан нь нэн содон санагдаж билээ. Үнэхээр ч үйлчлүүлэгчийнхээ бизнесийг амжилттай байхуйц хэмжээний зөвлөгөө өгөхөөр үүрэг хүлээсэн тэр хүний санаа зовох нь аргагүй юм. Онгоц нисгэхгүй байхын аргагүй аварга том нутаг дэвсгэртэй мөртөө хариугүй жаахан хүн амтай улсад агаарын тээврийн компанийн онгоц дүүргэлтийг хангалттай түвшинд байлгаж, ашигтай ажиллуулах дайны зөвлөгөө өгнө гэдэг бол тун хүнд даалгавар.

Аливаа улс орны хөгжлийн түвшинг эдийн засгийн чадавхиар нь хэмждэг. Эдийн засгийн үндсэн дөрвөн нөөцийг газар, капитал, технологи, хөдөлмөрийн нөөц гэдгийг хүн болгон мэднэ. Эдгээрийн гурав нь хүнтэй холбоотой байдгаас нэг нь хүн өөрөө, нөгөө нь хоёр нь хүнээс шууд хамааралтайгаар буюу хүний бие болоод оюуны хөдөлмөр зүтгэлээр бий болдог. Өөрөөр хэлбэл аливаа хөгжлийн эцсийн шалтгаан нь хүн буюу хүний нөөцийн хүчин зүйл л юм. Харин газар бол дахин нөхөгдөхгүй буюу тулгуур хүчин зүйл бөгөөд хүний нөөц хангалттай улс орнуудад газар нэн чухал асуудал байдаг. Манай орны хувьд эцэг өвгөдийн нөр их хичээл зүтгэл, нарийн сэжүүрт ухааны үр дагавраар өнөөгийн бидэнд өвлөгдөн ирсэн уудам тэнүүн, арвин баян газар нутагтай тул бидний хөгжилд сөрөг нөлөөтэй нэгдүгээр асуудал нь хүний нөөцийн хомсдол гээд хэлчихэд нэг их буруудахгүй байх.

Мал аж ахуйд сүргийн бүтэц, хээлтэгч малын тоо гээд байдаг даа. Түүнтэй адил хүн амзүйн демографикт төрөх насны эхчүүд, эмэгтэйчүүдийн тоо гэж сонсоход хөгийн ч нарийн нандин утга агуулга бүхий ухагдахуун бий. Энэхүү үзүүлэлт нь тухайн орны хүн амын өсөлтийн багтаамжийг илэрхийлдгээрээ л нарийн нандин юм. Хацар гоо бүсгүйчүүд маань бүгдээрээ жил бүр төрөөд л, нэг ч нярай эндэхгүй эсэн мэнд өсөөд л, настан буурлууд нь үр хүүхдийнхээ магнайг тэнийлгэж 100 насалж зургаадай таяг тулаад л, өвчин зовлон, үхэл хагацалгүй “бур бур бороотой, бумбын сайхан орон” байгаад ч гэлээ хэд хэчнээн жилийн дараа Монголын хүн ам хангалттай хэмжээнд, ядаж 10 сая болох вэ?

Уг нь гаднаас хүнс хоол биш хүн ам импортолбол зүгээр юм шиг. Гэтэл үүнийг дагаад ирэх ашгаасаа давсан том алдагдал байдаг нь тун онцгүй. Учир юун гэвэл тэртэй тэргүй өдрөөс өдөрт улам бүр ховордоод байгаа Монгол ген устаж үгүй болох аюул. Хоёр их гүрэн, хоёр нүсэр үндэстний дунд яаж тэсэж үлдээд өдийг хүргэсэн юм гэмээр цөөхөн монголчуудад энэ эрсдлийг давж гарах тэнхээ одоо үгүй болжээ. Яагаад үгүй гэвэл таруу байршсан, үндэс угсаагаа гэх хувийн ухамсар соёл өндөртэй байсан нь үндэстний хувьд сөнөж мөхөхөөс сэргийлж чадсан гол нууц болов уу хэмээн таамаглаж байгаа үүднээс ингэж дүгнэж байна. Эрхэм та эсэргүүцье хэмээн болгоовол захын нэг бааранд ороод хараарай, охин тань юу хийж байгааг... Эсвэл хүүг тань хэн нэгэн дээрэлхээд байгаа юм биш биз?!

Хүн амын өсөлтийг нэмэгдүүлэх үүднээс мөнгөн урамшууллын хэлбэрийг ашиглаж эдийн засгийн шууд хөшүүрэг хэрэглэх нь Монголын ядарсан эдийн засагт нэрмээс болно, түүнээс болж өөрсдөө ч эвгүй байдалд орно гэдгээ 2004 оны УИХ-ын сонгуульд өрсөлдөгч гол хүчнүүд болох МАХН, Ардчилсан холбоо эвслүүдийн аль аль нь “санаагүй” нь үнэхээр гайхалтай. Магадгүй тэдэнд хүн амын өсөлт сонин биш, сонгуулийн үр дүн л чухал байсан байж болох талтай юм. Үнэхээр л хүн амын өсөлтийг чухалчилсан юм бол арай өөр, шууд үр дүн мэдрэгдэхүйц арга хэлбэрийг ашиглаж болох л шүү дээ. Уг нь Монголын аль чадалтай, мэдлэгтэй сор болсон эрдэмтэд, эдийн засагчид, хуульчид, улс төрчид энэ л хоёр өрсөлдөгч хүчинд хамаардагсан.

Манай орны хувьд эдийн засгийн хөгжлийн тулгуур нөхцөл хэмээн өмнө тодорхойлсон хүний нөөцийн хүчин зүйлд нийт хүн амын тоо онц ач холбогдолгүй бөгөөд хамгийн гол нь хөдөлмөрийн насны хүмүүсийн тоо л гол үүрэгтэй юм. Учир нь тэд л ихэнх хүнсийг идэж хувцсыг өмсөж, тэд л ажлын байр, цалин хөлсний асуудал сөхөж, тэд л засгийн газрыг огцруулж, сонгуульд саналаа өгч, тэд л дайн тулааныг гардан гүйцэтгэж, дан ганц тэд л хүн амын нөхөн үржихүйн хэрэгсэл болдог билээ. Хэрэглэгчийн зэх зээл дэх эрэлтийг голлон хөдөлмөрийн насныхан л бий болгож зах зээлийн багтаамжийг нэн түрүүнд тодорхойлох бөгөөд мэдээж хөдөлмөрийн зах зээлийн нийлүүлэлтийг тэд л хариуцна. Тэдний энэ олон олон эерэг ач холбогдлоос хамгийн гол ашиг тус нь тэд бол нийгмийг хөдөлгөгч хүч юм. Тэгвэл энэхүү “ашиг шим өндөртэй” насныхныг яаж олшруулах вэ? Чухам энд л ядмаг нийтлэлийн маань үндсэн санаа нуугдаж байгаа юм.

Хөгжлийн хурдцаараа дэлхий дахинаа Азийн бар улс хэмээн “тоогдсон” Малайз улсын хүн ам малай буюу уугуул, хятад, энэтхэг гэсэн гурван үндэстнээс бүрддэг. Нийт хүн амын дийлэнхийг малай бус хүмүүс эзлэх тул засгаас малайчуудыг дэмжсэн бодлого баримталдаг нь илэрхий мэдэгдэнэ. Наад зах нь хэрэв та Малай үндэстэн бөгөөд исламын шашин шүтлэгтэй бол санаа амар суралцаж болно. Таныг хэдэн ч удаа “унасан” таны нэр засгийн газрын тэтгэлгэт хөтөлбөрөөс хасагдахгүй бөгөөд сургалтын төлбөр тань төлөгдсөөр л байх болно. Түүнчлэн төрийн байгууллага, ялангуяа шүүх эрх мэдэл болон хүчний байгууллага зэрэг чухал ажилд малай бус хүнийг авдаггүй. Энэ бүхэн юуг өгүүлнэ вэ? Хүний олон, байгаль цаг уурын таатай нөхцөл, өндөр хөгжилтэй улсын бэлэн технологид дулдуйдан хөгжсөн энэ оронд нэг том проблем бий. Нийт хүн амтайгаа харьцуулахад харьцангуй цөөн малайчууд нь өдгөө дэлхий дээрх хамгийн олуулаа үндэстэн болох хятад, энэтхэгчүүдийн дунд уусан үгүй болох чимээгүй аюул байгаа билээ. Тиймээс ч энэ оронд хайр сэтгэлийг үл харгалзах, интернациональч гэр бүлийг эсэргүүцэх хандлагатай байдаг.

Зорилгыг хангах гол нөхцөл маань нөгөө л улигт Панмонголист үзэл санаа буюу нармай Монгол улсыг байгуулах явдал. Гэхдээ зориуд анхааруулахад, энд өчүүхэн ч атугай газар нутгийн талаар авч үзээгүй бөгөөд энэ нь манай мөнхийн хөрш хоёр их гүрнүүдийн улстөрийн бодлоготой сөргөлдөхгүй байхад ач холбогдлоо өгөх юм. Хүн амынхаа тоогоор дэлхийд тэргүүлэгч урд хөршид маань газар бол үнэт эрдэнэ, нэгдүгээр чухал асуудал нь гэдгийг дэлхий нийт тодорхой мэдэх бөгөөд өдгөөг хүртэл Панмонголизмыг эсэргүүцэн байгаагийн нэг (үндсэн биш) шалтгаан нь газар, түүний баялаг хэмээн сэтгэж байна. Хойд хөршийн маань хувьд ч энэ асуудлыг нэлээн чухалд тооцдог байх гэж өөрийн харьяаны Чечень хэмээх жижигхэн улстай урт удаан хугацааны турш өрнүүлж буй дайн дажны үүднээс дүгнэн таамаглаж байгаа болно. Мөн ойрхоны жишээ бол Агын Буриадын Автономит Тойргийг үгүй хийсэн явдал гэх мэт энэ талаас нь харж болохуйц жишээ хоёр аваргын хувьд хангалттай бий.

Дэлхийн 230 гарй улс гүрнүүдээс нийт газар нутгийн хэмжээгээр 17-д, нэг хүнд ногдох талбайн хэмжээгээр тасархай нэгд жагсдаг манай орны хувьд хасах ёсгүй ч нэмэх онцын шаардлагагүй агуу баялаг бол газар билээ. Газрын зураг байтугайд нь харагдахгүй өнгөрдөг зарим нэг улсыг мэдэх хүний тоо, эсвэл газрын зураг дээр томоос том, тод тэмдэглэгдсэн манайхыг мэдэх хүн хоёрын аль нь дэлхийд олон бэ? Учиргүй өндрөө байг гэхэд ядаж наад захын юманд чац дутаад, тэрийг аваад өгөөч гэж амьтнаас гуйгаад байхааргүй хөгжилтэй болчихвол газрын зураг дээрээс амархан олдох эсэх ч нэг их сонин зүйл биш шиг. Аль найман зууны тэртээх Чингис хааныг бараг бүгд мэддэг ч одоо Монгол гэдэг улс байдаг эсэх тал дээр улайм цайм маргалдах хүмүүс олон л таардаг юм. Эх түүхээрээ бахархах нь зүйтэй ч эдүгээ цагийн үр удам нь эрт галавын малтмал амьтад шиг мартагдах дээрээ тулаад байгааг та бүхэн болгоон үзэх буй заа.

Товчхондоо, яг л ерээд онд Казахстан улс ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнээс салаад ямар уриалга гаргаж байсан, түүнтэй адил дэлхийн Монгол угсаатнуудыг Монголд тавтай морил гээд л урьчихъя. Малтай нь малаа туугаад, мөнгөтэй нь түрийвчээ өвөртлөөд, эрдэмтэй нь номоо сугавчлаад, юу ч үгүй нь үнэлж баршгүй үнэт эрдэнэ болох оюун ухаан, бие махбодоо тээгээд хүрээд ирэг. Бидэнд юу л байна, газар, байгалийн баялаг, хийж бүтээх ажил үйлс байна. Харин капиталыг бий болгох хангалттай тооны хүн хүч л байхгүй.

Хэдийгээр элэг нэгт Монгол ахан дүүсээ урих амархан ч тэдний маань хувьд ирэх нь хэцүү. Тэдний өмнө хаана байрлах, ажил олдох, цалин мөнгө хангалттай байж чадах, хүүхдээ аль сургуульд сургах гэх мэт олон олон тодорхойгүй тулгамдсан асуудлууд байгаа учраас юу юуны туханд хүрэлгүй гүйгээд ирнэ гэдэг бол хаашдаа худлаа. Тиймээс тэднийг ирүүлэх талаар урт хугацаанд (он тооллын хувьд аль болох богино) дэс дараатайгаар хэрэгжүүлэх нарийн боловсруулсан стратегийн төлөвлөгөөг бий болгох хэрэгтэй юм. Монголын бизнесийн орчин одоодоо ядуу, жижигхэн байна. Иймээс нэн тэргүүнд хийх чухал зүйл бол бизнес эрхлэлт, гадаадын болоод дотоодын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих бодитой арга хэмжээг өргөн хүрээнд авч хэрэгжүүлэх ёстой бөгөөд эдийн засгийн арга хэрэгслийг ашиглах нь бизнес эрхлэгчдийн хувьд онцгой үр дүнтэй байх болно. Ялангуяа иргэний харьяаллаа солин эх орондоо “эргэн ирсэн” зоригт Монголчуудын бизнес эрхлэлтэд нь тодорхой нөхцөл бүхий хөнгөлөлт эдлүүлэх гэх мэт бодлогын дэмжлэг үзүүлэх нь бодит хөшүүрэг болж чадна.

Гэвч энэ мэтийн хөшүүрэг хэрэглэх нь тусгаар Монголчууд бидний булай муухай атаархуу жөтөөч зан чанар - барьцах магадлал бий тул үүнийг зөөлчлөх үүднээс улс эх орон, үндэсний эрх ашгийг ухамсарлуулан сурталчлах ажлыг өргөн далайцтай, өндөр үр дүнтэй явуулах хэрэгтэй. Түүнээс гадна аливаа Монгол үндэстний нийтлэг араншин болох он удаан жил оршин суусан төрөлх нутгаа харь хүний мэдэлд үлдээн нүүх явдал бол өөрөө томоохон асуудал юм. Мөн олон зууны турш харийн дайснуудын Монголчуудыг даран барьж байх нэг үндсэн арга хэрэгсэл болж хооронд нь талцуулан хэрэлдүүлж байдаг, бидний дотор бүрмөсөн шингэсэн ястан угсаатнаар ялгаварлан гадуурхах явдал буюу үүний нэлээн орчин үежсэн хэлбэр болох нутгархах үзлийн эсрэг хатуу байр суурьтай зогсож чадахуйц хууль эрхзүйн болоод сэтгэлзүй, ёс суртахууны орчныг бий болгох ёстой. Эдгээр болон урган гарах өөр олон олон асуудлуудад тохирсон зөв шийдэл олж чадах цэцэн оюун манай эрдэмтэн мэргэдэд бүрэн бий гэдэгт миний бие бүрэн итгэлтэй байна.

Тайланд хэмээх “хөгжиж байгаа орон” гэдэг маньтайгаа адил даруухан тодорхойлолттой ч ядарсан Монголын маань дэргэд задарсан хөгжилтэй даварсан улсад очиж үзлээ. Газар нутгийн хувьд хэдий жаахан ч хүн ам ихтэй улс орон хөгжихөд амархан юм. Ядаж л тэр олон хүнийг яаж тэжээх вэ, яаж ажилтай байлгах вэ гээд л бодлого нь хүртэл хол илүү өргөн цар хүрээг хамарсан, алсыг харсан далайц ихтэй, за тэгээд гадны бусад үндэстэнд амар дарлагдахгүй, уусахгүй гээд л олон олон давуу талтай байдаг ажээ. Нөгөө, хэрийн үндэстнийг өөртөө уусгаж дөнгөдөг айхтар хятадууд чинь өөрсдөө тай (бүр жинхнээсээ шүү) болж хувираад танигдахгүй болчихсон байх юм. Хэдий манай хуулийн нэр томъёогоор садар самуун гэгдэх аялал жуулчлалаараа дэлхийд тэргүүлдэг ч баримтлах чигч бодлого, ёс заншлаа гээгээгүй тайчууд гадаадынханд инээмсэглэн тал засаж найрсаг ханддаг ч ойртон дотносож үнэн санаагаа дэлгэх нь үгүй тул цаанаа л нэг зэвүүн. Гэвч энэ бол үндэснийхээ эрх ашгийг амин хувийн асуудлаасаа дээгүүрт тавьж чаддаг тэдний бишрэм амжилтын ил нууц бөлгөө.


http://www.tsahimurtuu.mn/main/20070327574.htm