ХАЛААЛТ

Монгол хэлэнд хүмүүс хоорондын харилцааны шинж байдлыг орчны температур ярьж байгаа юм шиг тэмдэг нэрээр тодорхойлдог. Халуун, дулаан, бүлээн гэсэн хэмээр харилцааны ойр дотно, найрсаг, зөөлөн уур амьсгалыг илэрхийлдэг бол хүйтэн, мөс шиг гэх мэт “цаг агаарын” үгс нь сөрөг, дайсагнасан, хол хөндий шинж тэмдгийг илтгэдэг.

Халсан биет тэлдэгийг хүн бүр мэднэ. Тэлэлт хэтэрвэл задрал явагдах нь тодорхой. Өөрөөр хэлбэл хэтэрхий халалт гамшигт хүргэнэ. Үүнтэй нэг адил хөрсөн биет агшдаг. Агшилт хэтэрвэл хугарал үүснэ. Өөрөөр хэлбэл дэндүү хөрөлт эвдрэлд хүргэнэ. Одоо дээрх физикийн энгийн үзэгдлийг нийгмийн харилцаа руу хөрвүүлж энгийн жишээн дээр авч үзье.

“Цонх”-той цагаар, багшийг эзгүйд нэг ангийн хүүхдүүд найрсаг сайхан ярилцаад сууж байлаа гэж бодъё. Багш ирэхгүй удсан, магадгүй санаатай “саатуулсан” учраас тэдний ойр дотно, бүлээн дулаан уур амьсгал бүр хална. Их халсан, хөөрсөн хүүхдүүд нийтээрээ жигд ойлголцож, хэвийн ярилцаж чадахаа байгаад нэгийгээ ярьж байхад нөгөө нь зэрэгцэж яриад, зэрэг зэрэг хашгиралдаад, бие биенээ сонсох бололцоогүй болсон тул хэсэг бусгаараа салж хоёр гурваараа бүлэглэл байгуулж эхэлнэ. Бүлэглэлүүдийн ярианы чиг хандлага аажмаар өөрчлөгдөж амин хувиа хичээсэн, бусад бүлэглэлүүдээ муулсан байдалтай болж ирлээ. Улмаар ярианыхаа өнгийг өөрчлөн, дууныхаа хүчийг султган шивэгнэлдэж эхэлнэ. Нэгэнт өрөөлтэй нийлж өөр бусдыг муулсан этгээд “энэ надад түүнийг муулж байгаа юм чинь, намайг ч бас бусдад муу хэлнэ” гэж бодох бөгөөд бүлгээс салан тусгаарлах, бие даах бодлого баримталж эхэлнэ. Ингээд халаасны гор гарч нийтийн дулаан уур амьсгал аажмаар задрал, мөхөл рүү хүргэнэ.

Энэхүү хэт халалтаас үүдсэн задралыг засахаар ааш муутай хичээлийн эрхлэгч орж ирлээ. Тэр цэвдэг сэтгэлтэй хүн учраас өөрийнхөөрөө “жарган” айхавтар “халууцаж” байгаа хүүхдүүдийг хүйтэн, хөндий үгээрээ хуу шавхуурдан хөргөж, анги доторх хэт их халуун хормын зуурт хөрнө. Дөнгөж саяхан хажуу дахаа үзэн ядталаа муудалцаж байсан хүүхдүүд энэ цочир хүйтрэлд дасан зохицохын тулд эвлэлдэн нэгдэж, нягтрана. Тэдний энэ нягтрал, харамсалтай нь цочир хүйтрэлийн эсрэг тэмцэх цаг зуурын нэгдэл юм. Хэрэв сайхан сэтгэлт ангийн багш нь орж ирсэн бол их халалтыг сэрүүн салхиар үлээлгэж хөргөх байсан агаад цаг агаарын нөхцөл байдлыг зөөлөн дулаан уур амьсгалтай болгох байсан нь гарцаагүй юм. Гэвч бутартлаа задрал явагдсан хэт халалтыг буцаж нийлтэл нь сэвшүүлэхэд дэндүү урт хугацаа зарцуулах бөгөөд магадгүй эргүүлэн нийлүүлэх боломжгүй ч болсон байж болох юм.

Ардчилал, нийтийн тэгш эрх гэдэг зүйл бол яг энэ халалтын процессыг хэлээд байгаа юм. Гэхдээ хэт их үү, зөөлөн жигд халаах уу, эсвэл бүр тас хөргөх үү гэдгийг халаалтын удирдлагыг барьсан этгээд л шийднэ. Өнөө цагт өндөр хөгжилтэй, хэт гүрнүүд ардчилал гэдэг гоё үгийн доор энэ халаалтыг ядуу буурай боловч “баян” улс орнуудад хийдэг. Ашиг нь ямар байхаас хамааран халаалтын хүчийг тохируулна. Ашиг нь их байхаар бол битүү савыг хагалах гэж байгаа учраас доторхыг нь сайтар халаахын тулд маш хүчтэй “паялник”-ддаг. Сайтар паялникдсаны үр дүнд халсан биет тэлнэ, задарна. Египетийг санагтун, Ливийг харагтун, Африкийн тухай бодогтун.

“Тэд” биднийг олон жил паялникдаж байна. Эхэлж паялникдаагүйдээ харамсаж байсан боловч оройтоогүй гэж үзээд юутай ч галаа асаасан. Сүүлийн жилүүдэд бидний халалт үр ашгаа өгөх нь тодорхой болж, “үнээнээс сүү” гарч эхэлсэн учраас галынхаа хүчийг нэмэгдүүлж байна. Агаарын температур нэмэгдэж байна. Нэмэгдэж байгаа учраас дулаан уур амьсгал эхэлсэн. Дулаарал хэтэрч задрал эхэлж хагарсан. Эхний ан цаваар тос гоожсон, “тэр” долоосон. Энэ бол дөнгөж амт мэдрүүлэх дусал. Бид ч долоосон. “Тэр”-нд чихэрлэг амт мэдрэгдсэн бол бидэнд “цус” амтагдсан. Гэвч цус ямар амттай байдгийг бид аль эрт мартжээ. “Тэр”-нийг хэн бэ гэж битгий эр. Та олохгүй. “Тэр” хаа сайгүй байгаа, бүр таны дотор аль хэдийнээ орчихсон...

Магадгүй, аймшгийн кино үзэж байгаа ч юм уу, эсвэл “Шөнө дундын яриа” шиг санагдаж байгаа байх. Гэхдээ дээрх хэсгийг Монголын нийгэмд болсон аль ч үзэгдэлд хаана нь ч орлуулж тавиад харж болно.

Монгол улс, Уинстон Чөрчиллийн хэлсэнчлэн нийгмийн “хамгийн олхиогүй бөгөөд яалт ч үгүй шилдэг” хэлбэр болох ардчилал руу гулсан орсон боловч гадныхны өхөөрддөгөөр, Монголд байгаа зэрлэг капитализм, нялх ардчилал “тэр”-ний зууш болж байна. “Тэр”-ний арга их нарийн. Наанаа чамин хээтэй, цаанаа нандин хэлхээтэй...

Да Винчийн код, Матрицийн тоогоор ярихаа болиод энгийн жишээгээр ярья. Олон улсын “сайн санаа”-ны нэг байгууллага Монголын жендерийн тэгш эрхийн асуудлыг судлах “төсөв”-ийг шийдэж өгье гэжээ. Угаасаа цөөхөөн хүн амтай, тэгээд тэрнийх нь тал нь эмэгтэй, бас тэдний гуравны нэг нь жендерийн эрх мэрхийн асуудал түй ч падгүй нялхас байдаг болохоор Монголын эмэгтэйчүүдийн холбоо гэдэг ганцхан байгууллага байх. Тэдэнд “төсөв”-ийг шууд өгөх боломжгүйг учирлан тайлбарлаад тендер зарлана. Тэмцээн учраас өрсөлдөгч хэрэгтэй болно. Гайхсандаа нэг биенээ хоёр хуваана. Гэтэл хоёр өрсөлдөгч цөөднө гэнэ. Дахиад хуваагдана. Ялагчийн “диплом” дээр хамтрах хориотой гээд хамтарсан тохиолдолд “төсөв”-өө буцааж авах зүйл заалт бий. “Төсөв” хийх ажлын зардлаас өндөр. Ялагч ажлаа хийж дуусаад илүүгээ өөртөө шингээх бололцоо байгааг олоод харчих нь тэр.

Энэ бол бодит бус боловч байдаг л нэг жишээ. Тендер бол түүний нарийн аргуудын энгийн нэг хэрэгсэл. Төсөл нь байдаг л нэг ажил байна. Ажлын ард нь ядуу Монголчуудын хорхойг хөдөлгөсөн “хөөрхөөн” мөнгөн дүн байна. Нэгэнт тендер=уралдаан учраас халуун ам бүлийн хүүхдүүд өөр хоорондоо өрсөлдөн тэмцэнэ. Бөөн арга тактик, энэ дунд нь ажлын арга барил, техник технологи, зардал мөнгөний тооцооноос авахуулаад авилга, танил талын хэлхээ холбооны асуудал ч багтаж байна. Бөөн алалдаан, эцэст нь “төрсөн” ах дүүс бие нэгнийхээ махбодид нь биш боловч сэтгэлд нь “хутга шаагаад” асуудал дууслаа. Ийм жишээ хаа сайгүй. Одоо бүр хэвшмэл зүйл болчихсон.

Тендерээс арай өөр жишээ татъя, хөнгөлөлттэй зээл тусламж. Яагаад Монголд орж ирж байгаа бүх хөнгөлөлттэй зээл “жижиг дунд” бизнесийг дэмжихэд чиглэгдсэн байдаг юм бол?! Нийт зээлийн дүн нь бол хэр баргийн том бизнесийг босгочихоор мөнгө байна. Тэгсэн мөртлөө зөвхөн ”жижиг дунд”-д зориулав гэнэ. Олон жижиг хэсэг байлгах л гээд байнаа даа, мөн үү?!

“Тэр”-нд яг ийм л хүсэл, сонирхол бий. Тийм ч учраас Монголчууд өөрсдөө хийхээр сэдсэн, бүтээх гэж, нэгдэж нягтрах гэж оролдсон ямар ч том санал, санаачилга өдийг хүртэл бодитоор хэрэгжээгүй, бүтээгүй байгаа. “Тэр” үүнд янз бүрийн аргаар саад хийдэг бөгөөд засаг захиргааны нэгжүүдийг нь хүртэл улам бүр задлан, салгаж бутаргаж байдаг. Ийм зорилго бүхий тактик, стратеги, бодлого, хөтөлбөр, төсөл... өөр юу юу ч гэдэг юм, арга хэрэгслүүд зөндөө. Ард нь хоёр гоё тайлбартай. Нэг нь “ядуу Монголд туслах”, нөгөө нь “нялх Ардчиллыг хөгжүүлэх”. Тайлбар нь янзын гоё жишээтэй “Энийг хар аа, Эрхий хуруу. Намайг хар аа, нарны гэрэл. Өөрийгөө хар аа...”

“Тэр” хэрэгжүүлэх арга хэрэгслүүдээ зүгээр нэг хялбархан олчихоогүй юм. “Тэр” асуудлыг хэзээ ч шууд шийддэггүй. Ултай суурьтай судалж, бодож байж хөдөлдөг. Тиймдээ ч маш их зардал гаргаж судалсан байна. Судалгааны гипотез нь мөнгөний асуудал, ядуурал, өлсгөлөн байсан бөгөөд таамаглал бүрэн нотлогдсонгүй. Яагаад гэвэл орос дарханы зөвлөлт лантуугаар 70 жил давтуулсан Монголчууд homo soveticus байсан учир тэд мөнгөнд ач холбогдол өгөхгүй байв. Харьцуулах юм юу ч байгаагүй тул ядуу гэдгээ мэдэхгүй, цатгалан биш боловч өлсөх тухай ямар ч ойлголтгүй байв. Мөнгөөр юу авч болохыг нь мэдрүүлж, мөнгөтэй хүн юу хийж чадахыг нь ойлгуулах шаардлагатай нь тодорхой болов. Өөрөөр хэлбэл шуналтай болгох шаардлагатай байлаа.

Юу ч үгүй Монголд үүнийг ойлгуулахад дэндүү их цаг хугацаа шаардах бөгөөд зардал нь ч замбараагүй байх нь гарцаагүй. Гэвч, “азаар” судалгааны явцад маш чухал үр дүнг олж авсан байна. Тэр бол Монголчуудын төрөлх араншин, зан төлөвийн маш том онцлог болох өрсөлдөх, уралдах, тэмцэлдэх хорхой бөгөөд байгалиас заяасан ялагч, дийлэгч байх их хүсэл, хуял, тачаал аж.

Ингээд өрсөлдүүлж, дээр доор нь оруулж, уралцуулж талцуулах бодлого боловсруулагдлаа. Уралцааны ялагчийг өргөн мандуулж, хоцрогсдын хорыг малтах ажиллагаа эрчимтэй өрнүүлэв. Ялагчийг улам пологтуулж, бүр бөөлжүүлэх бөгөөд хожигдсон этгээдэд мөнгөний амт ямар байдгийг ухуулан сурталчилна. Шар хорыг нь малтах арга нь ч өөр. Шунал хөдөлгөнө. Байгаагаараа баян байж, дундуур дүүрэн амьдарч хэн ч чадахаа байлаа. Бүгд дүүрэн бялхахыг хүснэ. Юугаар бялхуулахаа сайн мэдэхгүй тул зөвхөн атаа, жөтөө, шунал, хорсол, дайсагнал, тэмцлээр л сав нь бялхана. Ийм орчинд дунджууд байх үндэсгүй бөгөөд бүгд том байх сонирхолтой.

...Хэт халалт аминд халтай. Жаахаан хөргөх хэрэгтэй байна, гэхдээ хэмхэлчихгүй л юмсан даа.