Tuesday, June 17, 2014

БИ АРДЧИЛАЛД ДУРТАЙ

Энэ нээрээ арай дэнднээ. Миний өмнөөс хуульд санал өг гэж нэг нөхрийг УИХ-д сонгоод явуулах. Нөгөө нөхөр нь ажилдаа ирэхгүй, хуралдаа суухгүй. Өмнөөс нь өөр нэг нөхөр миний хүсээгүй саналыг өгчхөж байх. Ийм ардчилал байдгиймуу?! Энэ тэгээд ардчилал мөн үү, тээ?! Хэрэв тэр новш миний саналыг хуульд тусгаж чадахгүй юм бол би түүнийг яах гэж сонгосон байх вэ? Зайл л даа. Чи чадахгүй юм бол өөр чаддаг хүнийг нь, ядаж ажлаа тасладаггүй хүмүүжилтэй хүнийг оронд чинь суулгая.

Би олон удаа бичсэн. Ганц би ч биш олон хүн хэлж байгаа: Монголд ардчилал байхгүй болсон. Ер нь байсан ч юм уу даа?! Итгэхгүй байна уу? Гуравхан тоо ярихаар бүгд тодорхой болно.

Нэгд, УИХ-д 76 хүн сонгодог. Эдний 3-ны 2 нь буюу 51 хүн сууж байвал чуулганы ирц бүрдсэн гэж үздэг байв. Тэгээд ирсэн хүмүүсийн дийлэнх олонхийн саналаар буюу 26 хүний саналаар хууль батлагддаг байлаа. Тэгсэн яасан, 3-ны 2 гэдгийг дийлэнх олонх буюу 51% гэж өөрчлөнгүүт хууль ердөө л 20 хүн гар өргөөд л батлагдахаар болж байгаан. Гэтэл бодит байдал дээр 10 хүн суугаад хүн бүр 2-3 карт шургуулаад хууль батлагдаа, дуусаа!!! Хүний хувь заяаг ямар амархан шийднэ вэ? Тэр мөртөө ганц хүн биш, бүхэл бүтэн ард түмний шүү!!!

Хоёрт, УИХ-ын 76 тойргийн 20 нь буюу 26% нь Улаанбаатарт, үлдэх 56 нь буюу 74% нь орон нутагт ногддог. Харин Улаанбаатарт нийт хүн амын 41% нь амьдардаг ба орон нутагт 59% нь байдаг. Улаанбаатарын нэг сонгогчид 0.63 ширхэг сонгох эрх ногдож байхад орон нутгийн нэг сонгогчид 1.25 ширхэг буюу 2 дахин давуу сонгох эрх олдож байна. Ардчилал гэдэг чинь бүх хүнд тэгш эрх өгдөг гээ биз дээ?! Тэнд их газар, олон мал байдаг учраас тэдэнд илүү сонгох эрх ногдоно гэж үү? Тэгвэл УИХ гэдэг чинь хууль санаачилдаг, баталдаг үүрэгтэй байгууллага. Харин хууль гэдэг нь нийгмийн харилцааг зохицуулдаг. Нийгэм гэдэг нь хүнтэй л холбогдоно. Тэгэхээр УИХ чинь нэн тэргүүнд хүний асуудлыг зохицуулах үүрэгтэй биш юм уу?!

Гуравт, давхар дээл гэдэг асуудал байна. Засгийн газар хэрэв 30, за болиё 20 яам байгуулаад бүх сайдыг нь УИХ-аас сонговол УИХ гэж байх хэрэггүй болж байгаам даа. Үхсэн хатсаны чинь Монтескью, засаглалын онол... Илүү тайлбар хэрэгтэй юу?!

Ийм байж бас ардчилал яринаа та нар!!! Хуц заа. Ардчилал байхгүй болчоод байхад юун тэр шударга ёс, тэгш эрх, эрх чөлөө, үүрэг хариуцлага, элий балай...

Зөвхөн гол гол тоог нь ярихад ийм байна. Зарчим яривал 3 байтугай 3000 зөрчил тоочиход хүрнэ. Иймээс асуудал тоочихоо болиод шийдэл дэвшүүлэе.

1. УИХ өөрөө тоглоомын дүрмээ зохиодогт асуудлын гогцоо байна. Компанийн эзэн ч бас дүрэм, журмаа зохиодог. Гэхдээ тэд чинь хэрэглэгчиддээ, зах зээлдээ захирагддаг л байхгүй юу! Гэтэл УИХ юунд ч захирагддаггүй. Ард түмэн юу юм, түй... Тэгэхээр нөхдүүдээс дүрэм зохиох эрхийг нь аваад хаячий. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын оролдож болохгүй, өөрчилж чадахгүй хууль гэж байх ёстой гэсэн үг. Энэ бол мэдээжийн хэрэг Үндсэн хууль. Нэмээд бас УИХ-ын дэгийн тухай хууль гэх мэт зарим нэг хуульд гар хүрэх эрхгүй байхад ер буруудахгүй. Эсвэл ийм хууль байхгүй болгоод Үндсэн хуулийн нэг зүйл, заалт болгоод оруулчхаж болох юм. Тэгвэл бүр сайн, илүү амар.

2. За ямартай ч дураараа дургих боломжгүй болгоод авлаа. Одоо ардчиллын үнэт зүйлсээ хамгаалж, ард түмэнд засгийн эрхийг нь өгнөө. Тэр нь юу гэвэл, сонгосон гишүүнээ сонгогчид нь буцаан татах эрхтэй байх. Яаж зохион байгуулах нь дараагийн асуудал. Хамгийн гол нь тийм боломж байна гэдэг нь л чухал. Буцаан татах үндэслэлүүд дотор нь хуралд суусан ирц болон идэвхийн асуудлыг заавал оруулж өгөх хэрэгтэй. Ингээд та нар ажил таслаад үзээрэй!

3. Хүссэн хүсээгүй хуралдаа суудаг болсон тул гишүүдийн ирц идэвхийн байдлыг үнэн бөгөөд тодорхой болгох үүднээс, хоосон дүр үзүүлэхгүй, сууж таслуулахгүй, төрийн ордонд унтуулахгүйн тулд, үгүй ядаж Candy Crush тоглуулахгүйн тулд санал өгөх асуудлыг шийдэх шаардлагатай. Тиймээс "УИХ-ын гишүүдийн дийлэнх олонхийн саналаар хууль батлагдана" гээд оруулчхая. Тэгвэл "чуулганд ирэгсдийн дийлэнх олонх" гэдэг асуудал үгүй болно. Өөрөөр хэлбэл хууль дор хаяж 39 хүний саналаар батлагдах болж байгаам даа. Хоорондоо эвлэх, үгсэх боломж нь ч буурна. Ингэвэл цөөн бөгөөд чанартай хууль гарна. Үүн дээрээ нэмээд аль хуулийг батлахад ямар гишүүн дэмжиж, ямар нь эсэргүүцэв гэдгийг сайхан зарлаад өгөх хэрэгтэй. За энэ ч хэвлэл мэдээллийнхний хийх ажил.

4. Ингээд чангалчхаар гарууд хүссэн хүсээгүй ажлаа хийх л болно. Тэгэхээр нөхдүүдийг ажлаа хийх боломж, цаг заваар хангах хэрэгтэй. Үүний тулд давхар дээлийг тас хориглох хэрэгтэй. Бүр ерөнхий сайдыг ч УИХ-аас сонгож болохгүй. Хэрэв ингэх юм бол баагийд илүү эрх өглөө гэсэн үг. Засгийн газар хууль санаачлах эрхтэй, УИХ-ын гишүүн хууль санаачлах эрхтэй. Тэгэхээр мань эрд илүү боломж бий гэсэн үг. Тэгэж наргиулахгүй ээ. Түүнээс гадна, угаасаа ерөнхий сайдын нөр их ажлын хажуугаар чуулганд суугаад явж байх цаг зав гарах ч үгүй.

5. Сонголтын хувьд мажоритар системийг сонгоод, тойргийн мандатыг хүн амд нь тэгш хуваарилаад, засаг захиргааны нэгж болон сонгуулийн тойргийн хүрээг өөр хооронд нь хамааралгүй (давхцалгүй) болгочхоор тойрогтоо ажиллах нэрийн доор айрагдаад, архидаад явах боломжгүй болно доо. Сонгогчид нь гишүүнээ буцаан татдаг байх боломжийг мажоритар систем л олгоно. Намууд төлөвшөөгүй өнөө үед пропорциональ систем манайд тохирохгүй, бүр хортой. Засаг захиргааны нэгж, сонгуулийн тойрог 2-ыг өөр байлгах нь гишүүд тойрогтоо зарцуулах нэрийн доор төсвөөс хулгай хийх боломжгүй болгоно. Нөгөө талаас ЗГ нь УИХ-аа хахуульдаж чадахгүй болно. Угаасаа хүн амын тоонд тэнцүүлэх байдлаар сонгуулийн тойргуудыг зохион байгуулах болбол хүссэн хүсээгүй засаг захиргааны хуваарийг мөрдөх боломжгүй болно. Сонгуулийн тухай хуульд УИХ гар дүрж чадахгүй байх нь ардчиллын үнэт зүйлийг хамгаалах гол хамгаалалт.

Ерөнхийдөө УИХ, ЗГ нь өөр өөрсдийнхөө ажлыг хийгээд явдаг болчихвол дараа дараачийн асуудлууд нь аандаа цэгцэрнээ. Ядаж л сайд, гишүүн нь өөр өөр байх ёстой болоод ирэхээр намууд хүний нөөцийн дутагдалд орно. Яг үнэндээ бол хүний нөөцийн дутагдал гэхээсээ итгэлтэй хүний эрэлд хатна гэсэн үг. Толгойлогч нар өөрөө сайд болох уу, эсвэл гишүүн байх уу, аль нь дээр вэ гэдгээс эхлээд бодох зүйл их гарна. Нэгийг нь сонгоод шийдлээ гэхэд нөгөө талд нь хэнийг тавих вэ гэх мэтчилэн бодох зүйл мундахгүй. Энэ мэтээр хүн бүрийн мэдэх улстөрийн наймааны оролцогчид олшрохын хэрээр наймааны нууц задарна. Алив зүйлийн нууц задарнаа гэдэг чинь муу ч бай сайн ч бай тэр зүйл бүтэлгүйтэх магадлал нэмэгдэнэ гэсэн үг. Улстөрийн наймааны бүтэлгүйтэл нэмэгдэнэ гэдэг чинь нөгөө талдаа ард түмний хожоо нэмэгдэнэ гэсэн үг. Гэх мэт, гэх мэт, гэх мэт...

Одоогийн засаглалын хэлбэрийг өөрчлөлгүйгээр ахиц дэвшил гаргах боломж, арга зам надад бол ингэж л харагдаж байна даа. Товчхондоо, ёстой юм ёсоороо байгаасай л гэсэн хүсэл шүү дээ. Үүнийг хэрэгжүүлэх боломж, зангилаа нь "УИХ-ын өөрчилж чадахгүй хууль гэж байх ёстой" гэдэгт л байгаа юм. Эс тэгвэл дараагийн нөхдүүд гарч ирээд л орвонгоор нь эргүүлээд самраад хаячина. Тийм завсар үлдээх юм бол мянган гоё өөрчлөлт, сайжруулалт хийгээд яах ч билээ.

Үүнээс өөр арга зам байвал андууд сэтгэгдэл бичигтүн. Санал солилцоё. Бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй, бүлээн усаар угаавал хиргүй гэдэгсэн. Төгсгөлд нь гуйх л юм: НАМАЙГ АРДЧИЛАЛД ДУРГҮЙ БҮҮ БОЛГООЧ.

Read more!

Thursday, June 5, 2014

ТӨРИЙН №1 ДАЙСНУУД

Монгол түмний заяа их гэж. 300 жил гэдсэндээ хөлөө жийлцэж, өөр хоорондоо дайтаад, үргэлжлүүлж бас 300 жил бусдад дарлуулж ертөнцөөс түгжигдэж, өчнөөн дараалсан геноцид аллагад хядуулж, өлсгөлөн ядуурал, халдварт өвчин, удаа дараагийн дайн самуунд үймсээр дэлхийн хамгийн дорой буурай, хамгийн цөөн хүн амтай улс болсон боловч үндэс угсааны хувьд ч мөхсөнгүй, төр улсын хувьд ч сөнөсөнгүй.

Тэр байтугай, хамгийн "мяа" үедээ ч дэлхийн дайны ялагч болж, XX зууны сүүлээр өрнөсөн үй олон хувьсгал, хөдөлгөөний манлайлагчаар ялгарч, XXI зуунд ч евразийн геополитикийн анхаарал татсан төв цэгээр тодорч байх юм. Түмнийх нь заяа ч их юм байж. Төрийнх нь заяа нь л харин хэлтийчээд байх шиг.

Төрийн сүлд ч яахав, уг нь байдгаараа л байгаа. Төрд ажиллаж байгаа этгүүдэд нь л нэг биш. Хаа газраас ирсэн нь бүү мэд нэг эргүү гарч ирээд л дур зоргоороо самрах юм. Харанхуй мунхагтаа ингээд байна уу гэтэл хачин өндөр боловсролтой байх юм. Юм үзээгүй болохоороо ингэж хөөрцөглөдөг юм уу гэтэл хорвоогийн мухарт хүртэл тэнэж үзсэн золиг байх. Ядуу доройдоо хонзогноод байгаа юм уу гэтэл янзын баян амьдарч байх. Зовлон үзээгүй зоолсон амьтан уу гэтэл алаг хорвоогийн эрээн бараан амьдралыг алхаж туучаад гараад ирсэн байх юм. Залхуу хүн яавч биш, тэнэг хүн бүр ч биш гэж бодохоор Монгол төрийг хөмрөх атгаг санаатай атаат дайсан л болж таарах гээд байгаа юм даа.

Хэнийг хэлээд байгаа юм бол гэж гайхах хэрэггүй. Хуруу дараад тоолсон ч болно. Хаа сайгүй байгаа. Хуурамч эх орончдын тухай ярих гэсэнгүй, худалч хулгайч нарын тухай ч яриагүй. Шуналын микробуудыг ч бас хэлээгүй. Хулгайч бол хулгайч. Үйлдэл бүр нь авах идэхийн төлөө. Авилгач, алуурчид бүгд адилхан. Тэдний хийсэн үйлдлийн аль нэг талд нь ямар ч байсан өөрт нь нэг юм үлдэнэ. Харин өөрт нь ч наалдахгүй, өрөөлд ч наалдахгүй хорон үйл хийгчид, мэдэмхийрэгчдийн тухай л яриад байна.

Ийм хүмүүсийн хамгийн нийтлэг шинж чанар бол өөрийн гэсэн үзэл баримтлал, чиг баримжаа байхгүй. Тухайн үед таалагдсан, эсвэл толгойг нь эргүүлж дөнгөсөн нэг зүйл, итгэл үнэмшлийнхээ төлөө үхэн хатан зүтгэнэ. Тэр итгэл үнэмшлээсээ болоод нүд нь сохорчихсон, чих нь дүлийрчихсэн. Итгэл үнэмшил гэж хэлдгийн шалтгаан нь ямар ч зорилгод хүрэх эцсийн цэг, төгсгөл гэж байдаг бол тэдэнд тийм юм байхгүй. Тийм учраас зорилго гэж тодорхойлсонгүй. Ер нь бол үндсэн зорилго нь ердөө л олон түмэнд таалагдах явдал. Гоё харагдаж л байвал бусад нь хамаагүй. Олон түмэн түүнийг сайн хүн гэж байвал цөөнх юу гэх нь түй падгүй.

Ийм хүмүүс тендер, концесс өөр юу юу ч байдын, процессын шинжтэй энэ тэр ажилд оролцохгүй. Гэрээ хэлцлээр ч оролдохгүй. Товчхондоо хулгай хийхгүй, харин хууль ярина. Том том бодлогын шинжтэй юм л ярина. Өөрчилсөн хууль, өргөсөн бодлого нь өөрт нь ч ашиггүй, өрөөлд ч хэрэггүй, өргөн түмэнд бол харин хортой бас хөнөөлтэй, өөдлөх дэвжихэд садаатай бас гайтай. Дандаа нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохолдог. Ийм л улс.

Эднийг дахиад ямар "бодлого" ярих бол гэж үнэндээ айх юм. Иймэрхүү нөхдүүдийг тэргүүн ээлжинд төрөөс зайлуулахгүй юм бол эд нарын сэдсэн "бодлого"-ынх нь завсар, зайлхайгаар хулгайч нар чихэлдээд байна шүү дээ. Иймэрхүү малнууд байгаа болохоор хулгайч болж төрөөгүй нь хүртэл хумсалж сураад байх шиг. Ийм байхад эднийг төрийн дайсан гэхгүй тэгээд юу гэх юм?!

Хулгайч нар бол эд нарын хажууд зорилготой, чиглэлтэй улс. Авах, идэх нь гол зорилго учраас олон түмэн юу гэхээс айхгүй, ичихгүй. Хулгайч л учраас баримтгүй, буух эзэнгүй, буцах мөргүй л юм хийнэ. Харин хулгайчид боломж олгож байгаа нь энэ дайснууд.

Ийм төрийн дайснуудаас салах ганц арга бол ердөө л системийн өөрчлөлт. Тогтолцоогоо засахгүйгээр юу ч сайжрахгүй. Юун тэр Монгол түмний заяа их мих...

Read more!