ДЭЭД БОЛОВСРОЛ ДЭМИЙ

Түмэн хүнд ногдох дээд боловсролын байгууллага болон суралцагч оюутан, төгсөгч "сэхээтэн"-ий тоогоор бид дэлхийд толгой цохидог аж. Ийм олон "сэхээтэн"-тэй улс чинь хөгжинө гэж үзүүлээд өгдөг байлгүй, шинжлэх ухаан нь тасраад явчаа биз гэтэл байдаггүй шүү. Харин ч бүр ацад нь жагсдаг болсон. За яахав, шинжлэх ухаан нь яахав ядуугийн гай юм байх. Ядаж "сэхээтэн" юм чинь харьцааны соёлтой, нийгмийн боловсрол сайтай байдаг байх даа, гэнгүүт бүүр ойчоод өгнө. Энэ мэт харьцуулалтыг олон хүн хийж, бүгд л халаг хоохой болдог. Гэтэл үүнийг засах, залруулах саналыг бараг хэн нь ч гаргасангүй. Би л гаргахаас даа. Хальт тодров :-)

За эхлээд нэг түүх дурсчихая. Бүгд түүхчид болцгоочихсон улс даа бид чинь. Гэхдээ энэ түүхийг бол тэр бүр ярихгүй байгаа юм. Уг нь хамгийн чухал түүх. Өөрөөр хэлбэл саяхны түүх.

Монгол улс 20-р зуунд үсрэнгүй хөгжив. Бүх салбарт гоц дэвшил гаргасан. Тэр дундаа хамгийн том дэвшил нь хүн амын нэмэгдэл. Бүх түүхэндээ байх магадгүй, тусгаар улсдаа 2 сая хүнтэй болов. Тэр дундаа 1970-аад оны сүүл, 1980-аад оны эхээр хамгийн олон хүүхэд төрөв. Тэгээд эрүүл саруул өсч бойжицгоожээ. Энэ хэрээрээ 1995 оноос хойш ажлын байрны эрэлтийг нэмэгдүүлэх нь гарцаагүй болоод байв.

Үүнтэй зэрэгцээд 1990-ээд онд нийгмийн тогтолцоо өөрчлөгдсөн биш хаа сайгүй бужигнаан болж байсан ба боловсролын салбарт ч элий балай юм их болов. Үүний нэг бол 1992-1993 онуудад хийсэн анги алгасуулах будлиан. Үүний уршгаар 1998-1999 онуудад тэртэй тэргүй олон хүүхэд дунд сургуулиа төгсөх байсныг 2 дахин нэмэгдүүлснээр дээд сургуулийн эрэлт бүр солиоров. Ажил олдохгүй байх ч яахав нэг л шалтгаан. Яагаад заавал дээд сургууль гэж? Уг нь ТМС гэж байдаг даа, тэр хаачив? Өө нээрээ тэнд чинь 10 төгссөн хүн ордоггүй шд, тэгээд ч одоо ТМС байхгүй болцышд. Яагаад? Яахав дээ, төгсөөд ажил байхгүй юм чинь. Түүнээс гадна...

Буурал түүхийн нугачааг дахин өгүүлсүгэй. Салбар бүрт үсрэнгүй дэвшил гаргасан 20-р зуунд Монголчууд сэтгэл, оюуныхаа мухарт нэг тээглэсэн балай бодол бат хийж авчээ. Тэр нь сэхээтэн гэдэг "хэргэм". Ноёд баяд, харц ядуус аль нь ч ялгаагүй, бүгд малчин байсан Монголчуудыг иргэншилд хөл тавихад нь сэхээтэн, ажилчин, малчин гэж 3 бүлэгт албан ёсоор хувааж, сэхээтэн нь дарга болдог гэж ойлгуулсан агаад энэ нь боолын нийгмийг "алгасаж" феодалын нийгэмд хэдэн мянган жил амьдарсан Монголчуудын хувьд язгууртан ба харц ард гэдэг ойлголтыг л баталгаажуулсан нэмэлт тодруулга байлаа. Монгол ардын бараг бүх үлгэрт нусгай бор хүү хаан болоод төгсдөг. Үлгэр бол ард түмний хүсэл мөрөөдлийн илэрхийлэл байдаг. Тиймдээ ч Монгол хүн бүр дээд сургуульд сурч "язгууртан" болох хүсэлтэй болжээ. Өөрөө үгүй юмаа гэхэд үр хүүхдээ заавал.

Яг энэ хандлагаараа нөгөө олон төгсөгчид бүгд оюутан болохоор дайрав. Конкурс гэж нэг юм авах нь тодорхой агаад мэдээж зарим нь тэнцсэнгүй. Тэнцэх ч учиргүй нөхдүүд олон байв. Нөгөө Баабарын хэлдэг шиг "Тэнэглэх доод ёроолыг нь хийгээгүй мөртлөө, сэтгэх дээд хязгаарыг нь хатуу тогтоосон бурхан ямар шударга бус юм бэ" нөхцөл үүсэв. Тэнэг төрсөн байлаа, муу сурсан байлаа гээд ч дээд сургуульгүй үлдэх нь жинхэнэ тэнэг "харагдах" тул дээд сургуульд бүгд орцгоожээ. Хаанаас ийм олон дээд сургууль гараад ирэв ээ?

Дахин түүх сөхвөл, Боловсролын тухай хуулинд "боловсролын байгууллага нь ашгийн бус байж болно", Төрийн бус байгууллагын тухай хуулинд " ашгийн төлөө бус байгууллагыг ТББ гэнэ" гээд "нийгмийн төлөө үйлчилдэг ТББ нь боловсрол, хүмүүжил, шинжлэх ухааны үйл ажиллагаа эрхэлнэ" гэсэн бол Аж ахуйн нэгж байгууллагын орлогын албан татварын хууль (хуучин нэрээр)-д байсан "нийгмийн төлөө үйлчилдэг ТББ-ын орлогыг албан татвараас чөлөөлнө" гэсэн заалтууд нь үндсэндээ дээд сургуулиудыг өсөж үржих замыг нээгээд өгөв. Уг санаа нь дээд боловсролыг дэмжих гэсэндээ ч бус, ерөөс Монголын төр боловсролоо тэжээж дийлэхээ байсанд л шалтгаан нь оршиж байв. Аргаа бараад менежментийн хувьчлал гэж балай юм ч сэдэж үзсэн. Бүх л шатны боловсрол, сургалтын байгууллагууддаа зарлаж байв шүү. Үнэндээ бүтэлтэй юм болоогүй.

За тэгээд нэг талаас эрэлт байна, нөгөө талаас татвар алга. Дээрээс нь ажлын байр цөөн байсныг хэлэх үү, хуучны жинхэнэ сэхээтнүүд ажилгүй байсныг хэлэх үү, ялангуяа багш нар хог дээр үсэрчээд байсныг хэлэх үү, хэнд ч гэсэн нэмэлт орлого хэрэгтэйг хэлэх үү, багшлах боловсон хүчин энд тэндгүй бэлэн байв. Байр савны хувьд ч асуудалгүй, мөнгөө л төлдөг юм бол таарах таарахгүй хоосон өрөө тасалгаа хямдхан олдож байлаа. Ганц үлдсэн асуудал нь самбар болон сандал ширээ. Бяцхан мөнгө байгаад, боловсролын газарт танил байвал бүх юм ОК. Товчхондоо ингэж энэ олон их дээд сургуулиуд Монголд бий болсон юм.

Олон их дээд сургууль, олон "сэхээтэн"-ий хор уршиг бол зөндөө л дөө. Үүнийг бүгд л хэлдэг. Гэхдээ зөвхөн үр дүнг нь, зовлонг нь яриад байх шиг байна. Би жаахан ялгараад, угаасаа гоц ухаантай болохоороо :-) "зовлонгийн шалтгаан"-ыг нь ярия.
- Эдийн засгийн онолын үүднээс, зах зээлд олон нийлүүлэгч бий болоод нийлүүлэлт монопсони болоод ирэхээр үнийн өрсөлдөөн үүсч, бүтээгдэхүүний хуурамч төрөлжилт бий болдог бөгөөд чанарын асуудал хойно тавигдах зүй тогтол байдаг. Ойлгомжтой биз.
- Дээд боловсрол гэдэг бол хүн бүрт зориулсан зүйл биш гэдэг нь нийгмийн хөгжлийн явцад нотлогдсон агаад гагцхүү толгойгоо илүү ажиллуулах боломжтой нь дээд боловсролтой болох нь зөв гэж үздэг. Нөгөөтэйгүүр, илжигний чих мих гээд ардын үг ч бас байдгийг санагтун.
- Нэгэнт л хоногт 24-хөн цаг байдаг ба нэг хүн нэг цагт нэг л байршилд байж чадах тул ажлын байр олшрох хэрээр нөгөө бэлэн багш нар цөөрөөд ирэв. Одоо яахав? Яах юу байдын, танай ангийн нөгөө хэн чинь онц сурдаг биз дээ, тэр нөхрөөр хичээл заалга!
- Энэ зах зээлийн нийгэмд чинь эдийн засагч хүн хамаг мөнгийг нь хамдаг гэнэ, дараа нь хуульчид ордог юм гэнэ... Ийм яриа хаа сайгүй болов. Ингээд энд тэндгүй эдийн засаг, бизнесийн, хуулийн сургуулиуд олширлоо. Тэгээд ч нөгөө талаас ийм мэргэжлээр сургахад их юм шаардлагагүй. Ямар ч лаборатори, техник хэрэггүй, самбар шохой сандал ширээ байхад хаваасаг. Ингэж мэргэжлийн солиорол эхэлсэн.
- Бэлэн дээд сургууль байна, бас нэг "юм дуулгаж магадгүй" хүүхэд байна. Бас хүн байна даа энэ чинь, шар хор байна. Бусдаас юу дутах вэ, энэ нөхрийг сургуульд оруулаад авбал "яаж ийгээд" төгсчихнө. Дараа нь "нэг юмны" мэргэжилтэн хийгээд явж байтал, аандаа ажил албандаа зүгширч тэгээд "дэвших" биз...
- Хүүхдээ оюутан болгох нь үндсэндээ эцэг эхчүүдийн бусдаас "дутуугүй харагдах" гэж хичээсний үр дүн бөгөөд тухайлан ийм эхлэлтэй тул хүүхэд нь бусдаас "дутуу харагдахгүй" байхыг л сурна. Дутуу харагдахгүй байхын тулд "бүхнийг" хийхэд бэлэн. Гэхдээ "хар ажил" лав биш.
- Зиа нэг юм төгслөө, ээ базарваань. Одоо ажил!!! Нэгэнт "язгууртан" болчихсон хүн хар ажил хийж "доошоо орох" нь зохимжгүй тул гэртээ суугаад "ажил олдохгүй байнөө" гэж хэлэх нь зүгээр л алтан дундаж гэдгээ илэрхийлэх нэг хэлбэр юм. Нийтээрээ ажилгүй байхад хэн тэнэг юм шиг "сэхээтэн" болчоод хог цэвэрлэж, дугуй хийлж явах билээ дээ. Ёстой хэзээ ч үгүй, чадахгүй за.
- Цаад хүүхэд чинь ядаж баклаавартай юм чинь хэдэн тоо цохиод байж чадах биз, худалдагчаар ажиллуул... Ах дүүсийн хооронд ийм яриа явна. Тэгэсгээд удалгүй "дээд боловсролтой хүнийг ажилд авна" гэдэг зар хаа сайгүй харагдана. Яагаад гэвэл эрхбиш "баклаавартай" болохоороо нүүрээ аятайхан будаж, цэвэрхэн хувцасладын.
- Удалгүй хувийн сургуулиуд тараа таниулж эхэллээ. Бүгд биш л дээ. Гэхдээ талаас илүү нь. Хувийн сургуульд сурдаг гэвэл "конкурсанд унасан нөхөр", улсын сургуульд оноо дутсан дураак. Тодорхой.
- Гэнэт хаанаас ч юм аав ээжүүд дахиад нэг юм сонсоодхов: Сэхээтний дээд нь эмч багш инженер гурав. Ингээд хүүхдээ ятгаж гарав. Нэг талаас, конкурсанд унаснаа мэдэгдүүлэхгүйн тулд, нөгөө талаас аав ээжийн ятгалга байгаа тул ямар ч сонирхолгүй, дур хүсэлгүй боловч эрхбиш улсын сургууль, тэгээд ч олон оюутан элсүүлдгийг хэлэх үү, шаанстай болохоор нь УБИС, ТИС, ХААИС-ийг сонгоно. Нөгөө дургүй, хүчгүй, сураагүй нөхдүүд чинь төгсөж ирээд миний хүүхдэд хичээл зааж, миний машиныг засаж, миний байшинг барина, бас миний идэх мах гурилыг бүтээнэ гэсэн!

За за, ингэсгээд болиё. Зовлон тоочоод, тайлбарлаад байвал бичээд л байх шинжтэй. Одоо засаж сайжруулах арга замаа бичихгүй бол болохгүй нь. Хоосон цэцэрхээд, хэн бүхний мэдэх юм эрээчээд байх нь зүйд нийцэхгүй. За тэгэхээр үүнийг засах дараах арга хэмжээнүүдийг авууштай.

Боловсролын системийг ганц ганцаар нь хэсэглэж яриад бүтэхгүй ээ. Бүхэлд нь шинэчлэх, уялдуулах шаардлагатай тул эхлээд ерөнхий боловсролын тогтолцооноос эхлэе. Сургуулийн өмнөх боловсролын хувьд бол одоохондоо яриад байх юм алга. Зүгээр л цэцэрлэг хүрэлцэхгүй байгаа. Нэг шалтгааныг нь өмнө дурдсан, хүн амын үсрэнгүй өсөлтийн жилүүдэд төрсөн нөхдүүд одоо өөрсдөө хүүхэд үйлдвэрлэж байгаа. Олуулаа учир олон л хүүхэд үйлдвэрлэж таарна. Харин нөгөө шалтгаан нь улсад мөнгө "байхгүй" .

Уг нь бол ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургалтын систем нь шинжлэх ухааны анхны суурь суулгахаас гадна иргэний нийгмийн боловсрол олгодог шалгарсан тогтолцоо. Бага сургуульд уншуулж бичүүлж, ойр зуур тоо бодохыг заах бөгөөд хамгийн гол нь яагаад ногоон гэрлээр зам хөндлөн гарах ёстой, яагаад заавал хууль биелүүлэх ёстой, ер нь хууль гэж юу юм, эх орон гэж юу вэ, байгаль орчныг яагаад хайрлах ёстой, яагаад гудамжинд хог хаяж болдоггүй вэ, хүн яагаад ажил хийх ёстой байдаг вэ гэхчлэн дувт хүмүүжлийн ач холбогдолтой зүйл зааж сургадаг.

Харин дунд ангид бүх шинжлэх ухааны суурийг заана. Алгебр, геометр, физик, хими, газарзүй, хэлзүй, түүх, биологи... гээд л. Энэ л дунд ангид бүх хүн зөв бичиж сурна. Зөв бичнэ гэдэг нь алдаагүй, цэвэр үзэмжтэй бичих төдий биш. Харин өргөдөл гэж ийм юм байдаг, ийм зарчим баримталдаг. Харин захиа бол ийм. Хэрэв албан захидал болбол ингэж өөрчлөгдөнө. Албан бичиг болчихвол бүр ийм болно... гэж зааж сургадаг. Уншихад хүртэл ийм тийм юмыг ингэж тэгэж уншиж ойлгох ёстой гэж заах агаад унших дуртай юмыг нь л уншуулна. Түүнээс манай уран зохиолын хичээл шиг Лермонтов ... онд төржээ, үхжээ гэж цээжлүүлэхгүй. Зөв уншиж, бас бичиж чадна гэдэг бол боловсролын суурь.

Харин ахлах ангид цаашид ямар мэргэжилтэй хүн болох сонирхолтой байгаа, түүгээр нь төрөлжүүлж тухайн шинжлэх ухааныг гүнзгийрүүлж заадаг. Өөрөөр хэлбэл хэлзүйн шинжлэх ухаанд дур сонирхолтой хүүхдүүдэд байц, тусагдахуун, ялгац, дагавар, нөхцөл гээд л зааж гарна даа. Түүнээс хэлзүйгээр явахгүй, барилгын инженер болох хүсэлтэй хүүхдэд тэр өгүүлэхүүн, өгүүлэгдэхүүн, хавсарсан нийлмэл өгүүлбэр энэ тэр пад ч байхгүй. Зөв бичдэг л бол бусад нь юуны хамаа. Гэлээ гээд монгол хэлний хичээлийг програмаас нь бүр хасчихгүй. Зөв бичих чадварыг нь улам хөгжүүлнэ.

Зарим гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургуулиуд шаардлагагүй гэж үзээд зарим нэг хичээлийг хасчихдаг. Жишээлбэл хөдөлмөрийн хичээл. Ингэж болохгүй ээ. Хөдөлмөрийн хичээл бол хүмүүжлийн ач холбогдолтой чухал хичээл. Гэтэл манайд болохоор яаж цаг өнгөрөөе дөө гэсэн байдлаар багш нь ч ханддаг, хүүхдүүд нь ч ханддаг. Хэн хэллээ дээ, хөдөлмөрийн хичээл дээр яагаад гэр барихыг зааж болдоггүй юм бэ гэж. Зөв санаа шүү, над шиг байрны хүүхэд гэр барих байтугайг мэдэхгүй. Тэгэхээр ахлах сургуульд аль нэг хичээлийг бүрмөсөн хасах байдлаар төрөлжиж, гүнзгийрдэггүй, харин төрөлжилтөд онц хамааралгүй хичээлүүдийн цагийг багасгаж, ач холбогдлыг нь ойлгуулах, гол нь хэрэглэж сургах зорилготойгоор энгийн түвшинд бүх хичээлийг жигд ордог. Гүнзгийрч байгаа хичээл бол ойлгомжтой. Арай түлхүү орно, илүү нарийн үзнэ.

Яг энэ тогтолцооны онцлогийн дагуу ахлах сургуульд хүн бүр сурах албагүй байдаг. Дунд сургууль төгслөө, суурь боловсролтой боллоо, шинжлэх ухааны талаар цэгцтэй ойлголт авлаа. Илүү юм хэрэггүй. Цаашид суралцах, судлах хүсэл байвал ахлах сургуульд орж болно. Эсвэл шууд дуусгаж болно. Энэ системийг л ерөнхий боловсрол олгох 12 жилийн сургалтын тогтолцоо гэдэг.

Харамсалтай нь манайх 10 жилээс 12 жил рүү шилжихдээ сургалтын програмаа зүгээр л сунгаад татчихсан. Тэгээд онгорхой цоорхойгоо бөглөж байгаа нь энэ гээд нэг л их гэрийн даалгавар өгнө. Дахин дахин нуршсан, давтсан, хашрааж, шийтгэж байгаа юм шиг. Үүний "ачаар" хүүхэд сурах дургүй болж байна. Бас хөдөлмөрлөх дургүй ч болж байх шиг.

За тэгэхээр, нөгөө сурах чиглэлийг эрхэм болгож ахлах сургуульд үргэлжлүүлж сурсан цөөн хэд чинь төгсөх болоод ирлээ. Одоо хаачих вэ? Мэдээж их дээд сургууль руу. Ойлгомжтой конкурс авна. Гэхдээ маний үеийнх шиг сургууль сургуульд бүртгүүлээд тэнээд байж болохгүй л дээ. Одооны элсэлтийн ерөнхий шалгалт бараг болж байнаа. Гэхдээ арай ч бас биш. Болохгүй байгаа юм нь юу гэхээр, сургууль бүр өөр өөр шалгуур оноо өөрсдийн дураар тавиад байна. Үүнийг нэгдсэн байдлаар, сургууль сургуулиар нь биш, харин тухайн мэргэжлээр нь журамлах шаардлагатай. Дашрамд дурдахад, Л.Гантөмөр сайд хаа очиж энэ олон замбараагүй мэргэжлүүдийг цэгцэлж, кодчилж байгаа юм шиг байна лээ. Эхлэж л байгаа бололтой.

ЭЕШ-нд бүтэн оноогоо авсан хүүхдүүдийг 1-р курст нь үнэгүй сургах хэрэгтэй. Бас бус хүүхдүүдийн төлбөрийг тодорхой хувиар хөнгөлнө... гэх мэт улсын тэтгэлгийн тогтолцоог бий болгож 70 мянгыг устгах хэрэгтэй! Гээд ярихаар хүссэн хүсээгүй төлбөрийн асуудал руу яваад орчихно доо.

Одоо сургалтын төлбөр хэд байдаг гэчих вээ? Дунджаар 1.8 сая гэв үү. Маний үед жилийн төлбөр 250,000 орчим байлаа. Тэр үед дундаж цалин 50,000 байсан гэхээр 5 дахин зөрүүтэй байж. Одоо үед дундаж цалин 700,000 гэхээр 2.5 дахин зөрүүтэй юм байна. Бидний үеийнхээс 2 дахин бага юм байна! Бас бидний үед сургалтын зээл гэж байгаагүй. Албан ёсоор бол хаанаас ч мөнгө олох арга байхгүй. Тиймээс хүн амьтнаас гуйж түүгээд л аав ээж маань нэлээн л ажил болдог байсан. Одоо бол төлбөр нь бага, банкны зээл авах боломжтой, бас гадуур дотуур мэр сэр ажил ч олддог болж, тэгээд бүр улсаас сар бүр 70 цаас өгдөг гэхэд... арай, арай л... байна даа.

Захын хувийн дунд сургуулийн дундаж төлбөр 3 сая, нэмэх нь өдөр өнжүүлэхийн мөнгө сард 300 мянга, тэгээд бас бус зардал гээд нэмэгдэхээр нэг хичээлийн жилийн нийт зардал 7-8 сая болчихсон байхад дээд сургуулийн сургалтын төлбөрийг дор хаяж 10 сая болгох нь бодит үнэнд нийцнэ. Төлбөр өндөр болохоор олон оюутан сурч чадахгүй, угаасаа тэгэх шаардлагагүй.

Гэнгүүт нөгөө популистууд нь "ядуу айлын сурлага сайтай хүүхэд" энэ тэр гээд унанаа. Шударга хэлэе, ядуу айлд сурлага сайтай хүүхэд байх боломж угаасаа бага байдаг. Сурна гэдэг чинь эхнээсээ аваад дуустлаа мөнгө шаарддаг. Мөнгөгүй бол ахлах сургуульд орох шаардлагагүй. Үнэ төлбөргүй ТМС байж л байна. Тэнд сур, төгс, ажилд ор, тэгээд өөрөө мөнгөтэй бол, дараа нь дээд сургуульд орж болно.

Төлбөр нэмэхтэй зэрэг хэрэгжүүлэх ёстой, мартаж болшгүй нэг юм бий. Давтаж хэлэе, энэ бол тэтгэлгийн систем. Засгийн газрын болон хувийн хэвшлийн, төрийн бус байгууллагын, гадаадын болон олон улсын байгууллагын... гэх мэт. Бас хандив тусламж ч байж болно. Ямар ч байсан сурч чадах хүн бүрт үнэ төлбөргүй суралцах боломж нээлттэй байх ёстой. Бас элсэх боломж.

Монголын их дээд сургуулийн сургалтын програмын тухайд хэлэх зүйл алга. Зүг чигийг нь ч мэдэхгүй юмаа тааж буудаад юүхэв. Мэдэж магадгүй юмаа л ярих нь зөв биз. Гэхдээ би боддог юм, дээд боловсролын програмд бүх хичээлийг англи хэлээр явуулбал зүгээр юм уу гэж. Мэдээж түүх, соёл иргэншил, хэл, утга зохиол зэрэг зарим тодорхой хичээл, бас мэргэжлүүдийг тухай тухайн хэлээр нь заана л даа. Гэхдээ л бусад хичээлүүдийг англи хэлээр сургавал бид боловсролын хувьд шат ахих байх.

Оюутнууд маш их завтай байна. Тэднийг завгүй болгомоор байх юм. Аль ч улсад шинжлэх ухааны нээлтийг эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүд хийдэггүй. Харин их дээд сургуулиуд нээлт хийдэг. Тухайлан ийм учраас багш, оюутнуудыг мэргэжлийн судалгаа, шинжилгээний ажлаар шахая. Угаасаа энд тэнд судалгаа, төсөл боловсруулах тендерт аль нэг сургуулийн хэдэн багш нар хувиараа оролцож худал үнэн онол ярьж ялаад, хэдэн оюутнаа зарцалж, бас барьцаалж хулхи юм хийгээд явдаг. Эргээд хүлээх хариуцлага ч байдаггүй, үр дүн ч гардаггүй. Үүнийг зогсоож сургуулиас нь нэгдсэн байдлаар албан ёсоор зохицуулдаг болгоё.

Ер нь тендерсээд ч байх явдалгүй. Шууд мэргэжлийн сургуульд нь, чиглэлийн тэнхимд нь ажлаа өг, төсвөө өг. Сургууль нь багш нартаа хуваарилаг, багш нар нь оюутнуудаараа хамжуулна биз. Оюутнууддаа цалин мөнгийг нь ёсоор нь өгөөд, суралцаж байгаа чиглэлээр нь эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажилд дайчил. Зарим нэг багш нар оюутнуудыг үнэгүй "унадаг" даа. Ийм явдлыг бүр таслан зогсоо. Оюутнууд зарц боол биш.

Ингээд үнэхээрийн суралцах хүсэлтэй, сэтгэх чадвартай оюутнууд хичээлээ англиар үзээд, суралцаж байгаа мэргэжлийнхээ дагуу ажиллаад, судлаад, дадлага хийгээд, гоёж гоодохоо байгаад, архидаж шоудах завгүй болоод ирэхээр чадвартай боловсон хүчин болно. Зүгээр л даам гарна. Нээрээ шүү, Монгол хүний дундаж IQ дэлхийн дунджаас дээгүүр байдаг. Гадаадад суралцсан Монголчууд ч үүнийг үйл хөдлөлөөрөө нотолно. Төгсөгчид нь чанаржаад ирэхээр аандаа Монголын боловсрол, Монгол улс даам гарна.

Энэ бүх шинэчлэлийг яаж хийх тухайгаа ярьсангүй юү? Уг нь яриад л байгаа юмсан. Товчхондоо, анх нийлүүлэлтийг дэмжихдээ татварын арга хэрэгсэл ашигласан юм бол буцааж хумихдаа бас л татварыг ашиглая. Их дээд сургуулийн бизнес эрхлэгчдээс татвар авах цаг болсон. Бааз сууриа бэхжүүлбэл бэхжүүлж амжихаар л хангалттай хугацаа өнгөрлөө шд. Хувийнх, улсынх хамаагүй ээ. Хоюулангаас нь татвар ав. Аль ч их дээд сургуульд ямар ч санхүүжилт, татаас өгөх ёсгүй.

Үүгээр ч зогсохгүй, ийм ч стандарт, тийм ч стандарт гээд дарамтлаад бай. Ядаж л бакалавртай хүн багшлах ёсгүй, нийт багш нарын тал хувь нь доктор байх ёстой ч гэдэг юм уу дайраад байхаар хүссэн хүсээгүй цөөн багштай болж цөөн оюутан элсүүлнэ. Зэрэгцүүлээд ийм ч юм судал, тийм ч юм шинжил гээд судалгаа шинжилгээний бүхий л төсөвт ажлуудаа тэднээр хийлгэ. Ингээд байхаар их дээд сургууль хаашдаа цөөрнө, бас чанаржина. Аа нээрээ, тэр оюутны хотхон гэдэг балай юмаа орхиорой. Юманд чинь эрэмбэ дараа гэж байдаг. Өч төчнөөн асуудал яая даа гэж байхад, одоохондоо лав тэр чинь бүтэшгүй зүйл. Тэгээд ч дээд сургууль, оюутныхаа тоог цөөлчихвөл түүний чинь хэрэг угаасаа байхгүй болно.

Ахлах сургуульд ороогүй нөхдийг яах вэ гэж үү? Тийм ээ тийм, би мартаагүй. Дөнгөж 14-15 настай, насанд хүрээгүй, эрхзүйн бүрэн чадамжгүй хүүхдүүд байгаа, тэднийг шууд ажилд хөөж болохгүй. Тэднийг ТМС-д оруулнаа. ТМС гэдэг нь одоогийн энэ МСҮТ-ийг хэлээгүй шүү. Тэр бол арай л биш, дэндүү дутуу, хэтэрхий халтуур байна. ТМС-үүд нь 3 жилийн сургалтын хөтөлбөртэй, жинхэнэ утгаараа "соци үеийн" ТМС байх ёстой. Гол нь төлбөргүй (эсвэл маш бага төлбөртэй) байх бөгөөд оюутнуудад нь тэтгэлэг өгөхгүй, харин найдвартай ажлын байр амална. Тэр ТМС чинь хаана байна гэж үү?

Их дээд сургуулийг олшруулсан аргаар л ТМС-үүдийн тоог нэмнэ дээ. Ахлах сургууль болон дээд боловсролд зарцуулж байсан мөнгөө ТМС рүү хандуулаад, ТМС байгуулбал татваргүй болгоод, нэмж улсаас санхүүжилт олгоно. ТМС-ээс эсэн бусын стандарт эхэндээ шаардахгүй. Задгайд нь хаяна. Дараа нь бага багаар шахна. Тэгээд ч цаадуул чинь тэнэг биш учир бас бус бэлтгэлээ аандаа хангаад явна. Зөвхөн компаниудтай байгуулсан "ажиллах хүчнээр хангах, дадлагажигч авах, хамтран ажиллах" гэрээ чинь хаана байна гээ л болоо. Түүнийг нь үндэслээд л санхүүжилт олгоно. Ингээд ирэхээр яах ийхийн зуургүй л, хувийн компаниуд дэргэдээ өөр өөрсдийн ТМС байгуулаад ирнэ. Тэр мөртөө тэр нь ганц Улаанбаатарт овоорохгүй, амлая.

Улаанбаатарын хүн ам нэмэгдээд бүр болохоо байлаа гээд л сандарцгаагаад байх юм. Уг нь бол бүх дээд боловсролын байгууллага дан ганц Улаанбаатарт байдаг учраас л ийм нөхцөл байдал үүсээд байгаа юм шүү дээ. Худлаа гэж бодож байна уу? Тэгвэл статистик харахгүй юу! Энэ жил нийт хэдэн оюутан төгсөв, тэдний хэд нь нутаг буцав, тооцоод үзнэ биз. Тэднийг дагаж ирсэн аав ээж, ах дүү, амраг садныг нь бол дурсаа ч үгүй байна.

Аль мэргэжил ирээдүйд эрэлт хэрэгцээтэй байх, аль салбарын боловсон хүчнийг түлхүү бэлтгэх, аль мэргэжилд илүүтэй тэтгэлэг зарлах, бодлогын ямар арга хэрэгсэл ашиглан хэрхэн яаж хөдөлмөрийн нөөцөө удирдах тухай би дурссангүй. Монголын төр эрхбиш нэг юм боддог л байлгүй. Дээд боловсрол эзэмшихэд 4 жил зарцуулдаг, УИХ-ын сонгуулийн хугацаа 4 жилийн давтамжтай байдаг нь боловсролын тогтолцоо, боловсон хүчний бодлого, хөдөлмөрийн нөөцийн хуваарилалттай холбоогүй байх, тийм ээ?



Жич: Дараах холбоосуудаар орж их дээд сургуулийн тоо мэдээллийг харна биз.
http://bayarkhuu.niitlelch.mn/content/5742.shtml
http://www.forum.mn/p_pdf.php?obj_id=4443

Read more!

ХОТЫН ТЭЭВЭР

Удам судраараа Улаанбаатарын унаган хүүхдээс улсын нийслэлийг удирдагчдад цөөн хэдэн санаа бэлэглэчие. Аав маань шугамын улаанаар зорчдог байв. Өвөө минь эхэндээ дугуй унаж, дараа нь сунадаг улаанаар аялдаг болсон гэдэг. Өвөөгийн аав бодвол морин жуузаар хөл залгуулсан биз. Харин би сахал ургатал хүлээлгэдэг байсан "Сансар 10"-аас анхлаад саадгүй давхидаг сагсуу "Шархад 13"-аар хотын төвийг хөндлөн гулд тасралтгүй 26 жил хөрөөдөж байна. Над шиг арвин туршлагатай хүн нийтийн тээвэр болоод ерөөс замын хөдөлгөөний талаар саналаа хэлж болно биз дээ?

Хичээл эхлэхийн өмнөхөн явуулсан хотын нийтийн тээврийн туршилт манай хотод тохирохгүй юм билээ. Автобусанд суудаггүй хүнд битгий хэл өдөр бүр автобусаар зорчдог надад ч хэцүү байсан. Ер нь ч тэгээд 500 төгрөгөөр өдөржин зугаална гэдэг буруу. Халамжийн мөнгө тарааснаас ялгаа юун. Түүнээс гадна том оврын автобуснуудад эцсийн зогсоол ч гэхүү, аюулгүйн тойрог ч гэхүү нэг юм гаргаж өгөхгүй бол эргэж тойрох гэж хамаг хөдөлгөөн хаагаад лайтай юм билээ. Эргэж буцдаггүй, дахин давтагдахгүй циклээр буюу битүү тойрог замаар явбал харин зүгээр байх. Жишээ татахад Ургамал-ЗМ компанийн "Ээрмэл 19" гэдэг чиглэл тэгэж явдаг.

Хүмүүс метро байгуулцгаая гэх юм. Улаанбаатар гэдэг чинь дүндээ Энхтайваны өргөн чөлөө, их бага 2 тойруу, хөндлөн огтлолцсон хэдхэн гудамжтай жижигхэн хот. Метро гэж хадуурахын оронд Энхтайваны өргөн чөлөөгөө дагуулаад 5 шараас Офицер хүртэл замын голоор давхар гүүр бариад, 2 эгнээ төмөр зам тавь. Тэрэн дээгүүрээ тэр рейлбусаа явуул. Энэ чинь л метро болно. Заавал underground байгуулах албатай юу? Зүгээр л subway гэж ойлгоод хийж болохгүй юу? Замын голоор хэдхэн төмөр бетон каркас хөл хийхэд ядах юу байна. 2 зун хийгээд л дуусна. Их ирээдүйтэй, ашиг тус нь өчнөөн. Төв замаар ямар ч автобус явахгүй, 1-р эгнээ чөлөөлнө гэж нийтэд лай болохгүй, бас рейлбус явж байна гэж фрезерээ байн байн хааж хөдөлгөөнд саад учруулахгүй. Гэм нь мөнгө л их шаардагдах байх.

Эсвэл бүр ингэж болно. Төрийн өмчийн автобус компаниудаа зар. Зарсан мөнгөөрөө Цахилгаан тээвэртээ хөрөнгө оруул. Баахан дуобус хийчих, эсвэл худалдаад ав. Тэгээд Энхтайваны өргөн чөлөөгөөр автобус явахыг нь хориод, чиглэлүүдийг нь сайхан хуваарилаад зөвхөн дуобуснууд явуул. Цаадуул чинь уяатай юм болохоор хойно урдаа гарч давхихгүй. Тог тасарсан ч тролейбус биш болохоор зам бөглөөд зогсохгүй, ойр зуурын маневр хийчихэж дөнгөнө. Дуобус явуулсан тохиолдолд заавал аюулгүйн тойрог үүсгэх гэж цахилгааны шугам угсрах шаардлагагүй. Тиймээс тролейбусны эцсийн зогсоол хийнэ барина гэж илүү ажил хийхгүй. Ингэж чадвал бусад чиглэлд автобуснуудаа сайхан хуваарил. Гагцхүү төв замаараа л бүү явуул. Энэ бол маш хямд бөгөөд хурдан арга. Гэхдээ ирээдүй муутай. Богино хугацаанд л амжилт олно. Алс хэтдээ лай болно.

Бас өөр нэг санал байна. Автобуснууд одоогийнхоороо яваг, хамаагүй. Зарим нэг яалт ч үгүй болохгүй байгаа маршрутыг өөрчилнөө. Тэр ч яахав, хаашдаа хийгдэх гэж байгаа ажил юм билээ. Бүх автобусны буудал болон автобуснуудыг чиптэй болгох. Тухайн автобус буудалд орж ирж зогслоо, хэдэн минут болов гэдгийг нь бүртгээд компанитай нь хариуцлага тооцох. Компанийг нь торгож ядах юмгүй. Бүртгэлийн автомат тайланг явуулаад л... дуусаа. Яг камерын торгууль шиг.

Дээрх бүгдтэй хамааралгүй бас нэг санал байна. Энэ бол бүх хөнгөлөлтийн билетийг устгах. Ахмадын, оюутны, цагдаагийн, гавьат болон ардын цолтны, тахир дутуугийн... гэх мэт бүгдийг нь. Тэгээд 6-аас доош насны хүүхдээс бусад бүх хүн адилхан 100-200 төгрөг төлөөд явах хэрэгтэй. Ингэснээр улсад татаасын дарамтгүй, автобус компаниудад гомдолгүй, ард түмэнд зовлонгүй амар. Хөнгөлөлт эдэлдэг байсан хүмүүс гомдол мэдүүлэхээс бүү ай. Ийм хямдхан тээврийн хэрэгсэл байж байхад, олон юм бүү донгод. Гэвч энэ тохиолдолд нөгөө орлого хөөж "шумахерддаг" асуудал бүр даамжирна.

Нийтийн тээврийн хувьд нэг иймэрхүү ойр зуур саналууд байна. Харин одоо замын талаар жаахан бурая.

Нэг магтаал хэлэхэд "Гудамж төсөл" үнэхээр их таалагдаж байгаа. Би 2008 онд Сүхбаатарын (ямар үхсэнээ хийж Чингисийн гэж нэрлэсэн юм бэ?) талбайгаас 1-р хороолол хүртэл машинаар 2 цаг 20 минут явдаг байлаа. Харин одоо 50 минут явж байна. Тэр үед Улаанбаатар 130 мянга орчим машинтай байсан бол одоо бараг 300-аад мянган машинтай болсон гэхээр энэ бол яалт ч үгүй дэвшил. Туулын болоод Сэлбийн хурдны замаа тавиад бусад уулзваруудаа янзлаад авбал бүр их сайжрах байх. Мэдээж бусад зам засвар, шинээр зам тавих ажлуудаа марталгүй хийх байлгүй.

Зам сайхан боллоо гээд асуудал бүрэн шийдэгдэхгүй. Замын хөдөлгөөний зохицуулалт гэж нэг чухал асуудал байх. Ид ачааллын үеэр үйлтэй лайтай хэдэн замын цагдаа л махийтлаа зохицуулж харагдах. Хүн л юм болохоор чадах, чадахгүй янз бүрээр л ажиллах. Миний ажигласнаар Улаанбаатарын хэдхэн гэрлэн дохио бүгд ямар ч утгагүй, яг ижилхэн давтамжтай асаж унтрах юм. Уг нь бол замын нэвтрүүлэх болон шингээх чадвар (урт, өргөн), ачаалал, бүсийн зэрэглэл, оргил цаг гэх мэтийг харгалзаж тооцоод дохио тус бүрийн хувьд ажиллах горим зохиож өгвөл хүнээс хамаарал багатайгаар зохицуулж болмоор санагдах.

Энэ алгоритмыг хийхэд тэрбум байтугай зардал гаргахад харамсах зүйл алга. Уг нь манай математикчид муу биш. Жилийн хугацаанд сайхан судлаад, тооцоод, алгоритмаа зохиогоод, туршаад, засаад, дахин туршаад, хянаад, хэрэгжүүлээд. Тэгээд мэдээж дараа нь шаардлагатай бол зарим дохиог шинэчлээд, бүх дохиог камержуулаад... Үүнийг хийчлээ гээд замын цагдаа огт зохицуулахгүй болно гэж байхгүй л дээ. Мэдээж механик зохицуулалт шаардлагатай цаг, уулзвар, нөхцөл байдал гарах л байх. Гэхдээ дандаа, үргэлж, өдөр бүр биш.

Аа нээрээ, нэг ийм завхрал харагдаад байна лээ. Урьд нь бэлэн мөнгөөр торгодог байхад бас ч гэж цагдаа нартай наймаалцах боломж өргөн байж, 5-10 цаасаар асуудлаа шийдэж болдог байсан. Харин бэлэн бусаар торгодог болсноос хойш цагдаа нар юм л бол жолооны эрх хасна гэж дайрдаг, эрхээ хасуулахгүйн тулд ярилцах үнэ 40-50 мянгаас наашгүй болсон байна. Ард түмэндээ ч хохиролтой, төр улсдаа ч лайтай ажил болоод байна шүү. Цагдаа нарын баяжиж байгаа эсэхийг бол хэлж мэдэхгүй юм. Бэлэн бусаар торгох нь бол зөв, харин цагдаагийн жолооны эрх хасдаг эрхийг харин хасдымуу яадын... Ямар ч байсан үүнийг шийдэх нэг арга олохгүй бол болохгүй нь ээ.

Өө нээрээ, тэр ачдаг асуудлыг түгждэгээр сольдог чинь буруу шүү. Хөдөлгөөнд лай болоод зогсцон машиныг бүр гай болгоод таг гацаадаг нь яаж байгаан? Зүгээр л торгуулийн хуудасны систем рүү оруул л даа. Барууныхныг хуулбал хуулсан шиг хуул. Битгий ингэж нуухыг нь авах гэж нүдийг нь сохлоод бай. Харин торгохдоо овоохон шиг торгоорой доо. Хоёрын хооронд битгий янаглаарай, гүйцэд хашраагаарай даа.

Би боддын, ийм том газар нутагтай улсад хүн бүр унаатай (магадгүй бүр жийптэй) байхаас аргагүй гэж. Хэрэгцээ талаас нь бодсон ч тэр, хүмүүсийг автомашингүй бай гэж уриалж болохгүй. Автомашинтай байх боломжийг нь хязгаарлаж бүр болохгүй. Харин аль болох шинэ машин авахыг шахах хэрэгтэй. Татварын болоод бусад арга хэрэгслээр дамжуулаад хуучин тэрэг орж ирэхийг нь хазаарлах, хөдөлгөөнд оролцохыг нь хориглох хэрэгтэй. Зүүн баруун жолоо гэж бас ялгаварлаж болохгүй. Манайх ямар Орос шиг өөрсдөө машин үйлдвэрлэдэг биш. Галуу дуурайж хэрээ хөлөө хөлдөөнө гэдэг дээ.

Түүнчлэн манайд анх автомашин оруулж ирэхэд нөлөөлдөг онцгой албан татвараас гадна жил бүр хураадаг автотээврийн болон өөрөө явагч хэрэгслийн татварыг жил бүр тогтмол байхаар биш он хуучрах тусам нь нэмэгддэг байхаар зохицуулах хэрэгтэй. Эхний 3 жил нь багахан, дараагийн 3 жил нь арай ахиухан, дараагийн 3 жил бас өмнөхөөс илүү, тэгснээ 10 дахь жилээс жил бүр улам ихээр өсөн нэмэгдэнэ... гэдэг ч юм уу тогтоовол зүйтэй.

Онцгой албан татварын хувьд ч гэсэн оруулах өөрчлөлт нь хөдөлгүүрийн багтаамж, үйлдвэрлэсэн оноос гадна дизель болон бензин эсэхээс нь хамааруулдаг байвал зүйтэй мэт. Зарим дизелүүд ч бас арай л муухай хар утаа хаяна шүү. Агаар бохирдуулах нь тэргүүн зэрэгт. Тэгээд ч улсын эдийн засагт муу нөлөөтэй (бага татвар төлдөг, ккк)... За за, татварын асуудлын тухайд тусад нь бичимз.

Төгсгөлд нь хэлэхэд нийтийн тээвэр нь хангалттай, зам нь сайхан, гэрэл дохио нь ухаантай, замын цагдаа нь шударга ажилладаг байхыг бүгд хүснэ. Ингэж чадвал хотын татвар, хураамжийг яаж ийгээд авч бололгүй дээ.

Read more!

ГЭР ХОРООЛОЛЖУУЛАЛТ

Захиргаадалтын үед гэр хорооллыг анхнаасаа модон (битүү) хашаагүй байлгахгүй. Сараалжин төмөр хашаа ч юм уу, эсвэл жижиг хайс хатгавал болно, үгүй бол зайл гэж байсан бол айлууд анхнаасаа цэвэр сууж сурахгүй юу. Гудамжаар явсан хүмүүс гаднаас нь харна, хажуу хавирганыхан бас харна. Хүний нүдэнд ил байхаар чинь анхнаасаа л хичээнэ шүү дээ. Тэгсэн бол өдийд арай цөөн асуудалтай байхгүй юу. За за, өнгөрсөн баларсан юм ярьж дэмийрч гиюүрэх ч яамай. Ерөнхийдөө бол ийм юм ярих гэсийн.

Энэ гэр хорооллын дахин төлөвлөлт гэж нэг балай ажил байнаа. Янз нь, гэр хорооллын 3 айлын хашааны газар дээр 30 айлын орон сууц барих гээд л байх шиг. Энэ ажлыг сэдсэн, бас хариуцаж байгаа хүмүүс дунд Улаанбаатар хотын газрын зургийг харсан хүн ер нь бий болуу? Гэр хороолол ямархуу том газар эзэлдэг, тэгээд бас цаашаа тэлэх боломжтой байгаа, тэлэх тусмаа инженерийн байгууламж, дэд бүтцээсээ улам алсарна гэдгийг мэдэж байгаа болов уу?

Тэгээд харсан юм бол энэ бүх газрыг ийм байдлаар орон сууцжуулах гэж байгаа юм байх даа? Бүтэх эсэхийн тухай бол дараа ярья. Гол нь энэ их газар дээр амьдарч байгаа хүмүүсийг дээрх байдлаар хурааж хураангуйлахад Улаанбаатар хотын хил хязгаар маш их багасах учиртай. Эсвэл эсрэгээрээ, энэ их газар дээр 10 сая, бүр 100 сая хүн амьдрах орон сууц барьж болно. Ойлгомжгүй байна уу?

Монголчууд нүүдэлчид бөгөөд хаа хүссэн зүгтээ нүүж явсаар, суурьшмаар санагдсан газартаа хашаа хатгаад л болдог. Ингэж л Улаанбаатар болон бас бус хүрээнүүд үүссэн. Нүүж ирээд хашаа хатгасан болгонд газар өмчлөх биш юм гэхэд эзэмших эрхийг нь өгч, хаягжуулсаар байгаа. Ингэж хаягжуулаад, газар олгосоор байгаад Улаанбаатар ийм муухай "том" болсон. Дархан, Эрдэнэт... бусад нь ч үүний араас.

Энэ олголт үргэлжлээд л байвал хүн бүрээ байг гэхэд айл болгон өөрийн газартай болох агаад нөгөө л бохир заваан, усгүй, баастай, утаатай гэр хороолол чинь улам тэлсээр л, замбараагаа алдсаар л байх болно доо. Тэгээд тэр болгоныг орон сууцжуулах хэрэг үү? Үгүй ядаж л тэр хүмүүсийг бааснаас нь салгаж, ус уулгах, нийтээрээ угаартаж суухгүйн тулд инженерийн сүлжээ татах хэрэг гарна. Гэтэл тэр нь улам л алсраад, холдоод байдаг. Зардал нь ч бүр дийлдэхгүй боллоо л доо.

Тэгэхээр ийм байна. Надад асуудлыг арай хялбараар шийдэх нэг арга байна. Санаагаа танилцуулахаасаа өмнө "свот" шинжилгээ хийгээдхэе. Энэ менежментийн чиглэлийн дээд сургууль, сургалтын дамжаануудад зайлуул, свот шинжилгээнээс өөр юм заадаггүй юм шиг байгаан. Ямар нэг төсөл нэртэй цаас аваад харахаар л хэнд ч хэрэггүй, дараа нь яах ч гэж байгаан, хүснэгт зураад свот гээд нэг юм санаанаасаа зохиоцон байдын, хэ хэ.

За тэгэхээр, аль ч хот суурингийн гэр хороололд амьдрахад тохиолддог проблемууд нь ийм байна:
- Утаа. За энэ бол гал түлэгч этгээдэд өөрт нь ч их зовлонтой асуудал. Тэднийг шүдэнз зурж тоглох дуртай гэж бодоогүй биз дээ?
- Цэвэр усан хангалт муу. "Худагтаа ойр" гэнгүүт л хашааны үнэ өсдөг мөн үү?
- Бохир усны хоолой гэдэг юм байхгүй тул нүх ухаад, амбаар бариад баана. Өөр арга байхгүй л дээ.
- Ажиллагаа их. Шударга хэлэхэд гэр хороололд амьдрахад түлээ хагална, ус авна гээ л яалт ч үгүй үй түмэн ажил гардаг. Нүүр гараа угаахад хүртэл ажил орно шүү дээ. Залхуу хөдөлмөөр.
- Заваан. Үүнд хашаан доторхыг хэлсэнгүй, хашааны гаднах гудамжийг хэлж байна. Хашааны гадаа яагаад заваан байна гэхээр цемент, асфальт зам байхгүй, хийх, арчлах төсөвгүй бас сонирхолгүй учраас яалт ч үгүй заваарч л байгаа юм даа.
- Харшилтай нөхдүүд бол бүр байлтгүй. Тэнд чинь зэрлэгээс өөр ургамал ургадаггүй, шорооноос өөр замгүй.
- Харанхуй. Айлуудын гэрлийг арай гэж ёлтойлгож байхад чинь юун гудамжинд нь гэрлийн шон зоох.
- Аюултай. Мэдээж харанхуй юм чинь юм юм л болох боломжтой. Аюулыг багасгах үүднээс нохой тэжээнэ. Чиний нохой бусдын хувьд бас л аюул болно. Алдаад золбируулчихвал чамд ч аюул гэсэн үг.
- Автобусанд суухын тулд, ээ мөн хол алхах хэрэг гарна. Заваан бөгөөд аюултай, харанхуй гудамжаар.
- Автобусанд суух гэлтгүй, дэлгүүр орох гэж бас ингэж алхана. Гэцүү гэцүү.
- Хажууд уг нь ТҮЦ бий л дээ. Гэхдээ тэнд хэзээ авсан нь ч мэдэхгүй хэдэн талх, боов л байдын. Гол нь тэгээд тамхи. Тамхи татаад л ундаа уугаад боов мэрээд, гамбир хайраад амьдардаг бол ч яахав, болох л доо.
- За дэлгүүрээ байг гэхэд юун үйлчилгээ? Хаа байдын тэр чинь?

гэх мэт.... гэх мэт зовлон бэрхшээл, саад тотгор олоон олон. Бүгд ийм балиар биш л дээ. Ганц нэг аятай зүйтэй газрууд бий бий. Гэхдээ "гоё" биш.

Одоо сайн талыг нь дурдая. Дандаа муу муухай байна ч гэж юу байхав:
- Хэмнэж сурна. Нэг ажлыг хэн олон дахин хийхийг хүсэх вэ дээ. Усанд явах ч бас тийм аятайхан ажил биш. Тэгээд л нөгөө "одоо асгаач ээ" гэдэг усны тухай онигоо гарч байхгүй юу.
- Ажил хийж сурна. Над мэтийн хананаасаа халуун ус гоождог байрны хүүхэд түлээ хагалж мэдэх ч үгүй, чадах ч үгүй.
- Амьдрах чадвар сайжирна. Гэдэг нь аль ч утгаараа тэр. Аюул дунд байсаар биеэ авч явах чадвар сайжрахаас гадна, хүнд хортой нөхцөлд амьдарсаар байгаад дархлаа гэдэг нь хөгжчихдөг. За тэгээд л нүхэн дээгүүр харайх, хашаа руу авирах, хөлдүү угаадсан дээр хальтарч уналгүй явах гэхчлэн олон чадвар сурна.
- Булчингийн хөгжил сайтай болно. Ажил хийхээс гадна, их алханаа. Өөр бас бус шалтгаан ч бий. Автобусанд хоёр бацаан ярьж байхыг сонсоход "Гэр хорооллын хүүхдүүд бакь" гэдэг яриа хэвээрээ байна лээ.
- Хүүхдүүд нь байрны хүүхдүүдээс илүүтэй нийтэч болдог. Угаасаа зовлон нэгтэй улс нягтардаг болохоос адил жаргалтай хүмүүс нэгддэг гэж байдаггүй биз.
- Байгальтай арай л ойр өснө дөө. Гудамжны зэрлэг ч бай, хашаандаа тарьдаг ногоо ч бай бүгд ургамал. Золбин ч бай, тэжээдэг ч бай нохой байнаа л гэдэг чинь амьтантай харьцах нэг боломж. Цемент ухаж болохгүй, харин шороо ухаж болдог гэх мэтчилэн бодохоор яалт ч үгүй байгальд илүү ойр байгааз. Над мэтийн байрны хүүхдэд ийм боломж байгаагүй нь үнэн юм чинь.
- Зан заншлаа харьцангуйгаар сайн мэддэг болно. Харьцангуйгаар гэж байна шүү. Ядаж л хаашаа ч хамаагүй харуулж барьсан орон сууц биш, анхнаасаа тааруулж барьсан байшинд амьдардаг юм чинь. Монгол гэрийн тухай бүр дурсаа ч үгүй байна.
- Гоё эрх чөлөөтэй. Ямар манай хүүхдүүдийг барилдуулахгүй гэж паар нүдэх доод айлтай ч биш. Дусаал гоожуулж ус алдах дээд айлтай ч биш. Амьтан хүнд гай болох нь бага, амар тайван.
- За хамгийн мундаг давуу тал нь Land Lord. Газартай хүн гэдэг чинь шал өөр. Дуртай юмаа л хийнэ.
- Тухайлан газартай учраас машин, зогсоол, гарааж гэж лав айлтгүй.
- Их дургүй хүргэвэл нохой битгий хэл, заан тэжээнэ. Яадын, танай байшин дээр баагаа юу?
- Сууцны хувьд байрныханд огт байдаггүй мундаг давуу талтай. Тэр юу гэвэл байршлаа өөрчлөлгүйгээр сууцаа томруулж болно, багасгаж болно, дургүй хүрвэл нураагаад хаясан ч өөрийн дур.

гэх мэт.... гэх мэт "хийхээ хүрвэл арга цөөдөхгүй, хиймгүй бол шалтаг мундахгүй" гэдэг шиг давуу тал, боломж олоон олон.

Ингээд харахаар дүндээ нэг л юм харагдаж байгаа. Гэр хороолол нь хувь хүндээ онцгой ашигтай бөгөөд нийтийн зүгээс хортой мэт харагддаг. Гэдэг нь гэр хороололд тавих нийтийн анхаарал, төрийн халамж шууд орхигдоно. Мэдээж бас, зай талбай том, алслагдмал гэх мэт яалт ч үгүй хүчин зүйлс байгаа учраас угаасаа анхаарал халамж тавихад ч хэцүү л дээ. Түүнээс санаатай гадуурхаад ч байгаан биш.

Тэгэхээр үүнийг хялбархан шийдэх зарим нэг "сүркээ сүркээ" санаанууд байгаагаас та бүхэнтай хуваалцсугай. Үүнд:
1. Гэр хорооллыг нүд үзүүрлэх анхдугаар шалтаг бол мэдээж утаа. Утаанаас салах үй түмэн ажил, асар их мөнгө зарцуулсан боловч аль нь ч бүтэлтэй болсонгүй. Уг нь бүрэн шаталттай зуух, утаагүй түлш гэдэг бол тун муугүй санаанууд шүү. Зардал мөнгөний механизмыг нь ч сүрхий шийдсэн. Гэхдээ нэг юмыг нь буруу хийсэн. Айл болгонд зуух тараах гэдэг нь. Түүний оронд утаа гаргадаг 100 жижиг яндангийн оронд 1 том утаагүй яндан гэдэг байдлаар асуудлыг шийдсэн бол яах уу? Утаагүй боловч хор бол мэдээж байна л даа. Гэхдээ 1 утаагүй яндан нь 10 утаатай яндангийн дайтай хор ялгаруулах боловч 100 утаатай яндан шиг дулаан ялгаруулна гэхээр яаж байна? Утаа шууд 10 дахин багасаа хаясан. Аягүй бол 100 дахин ч байж мэднэ. Яг хэр зэрэг багасхыг нь технологи шийднэ.

2. Гэр хорооллынхныг өрөвдөж үзэх 2-р асуудал нь цэвэр ус. Койка нь ч билүү, Жайка нь ч билүү, бүр Христ нь ч билүү, лав л манай нам засаг биш юмдаг, гэр хороолол болон зуслангийн бүсүүдэд хэдэн гүний худаг ухаж өгөв шд. Жаахан бяртайхан айлууд зөвхөн өөртөө гүний худаг ухуулчихдаг л байх. Гээд байсан чинь Улаанбаатарын газрын гүний усны нөөц гэдэг чинь харин балрах тийшээгээ хандаад байгаан биш үү? Тэгэхээр ийм байна. Айл болгон дор хаяж 20-30м гүн худаг ухаад, тэрнийхээ насосыг ажиллуулах гэж 380 татаад байвал усны ч тэр, цахилгааны ч тэр нөөц чинь хүрэхгүй ээ. Бас тийм ойрхноос сайн ус ч гарахгүй. Тиймээс 100 айлын дунд 200м-ийн гүнтэй ганц сайн худаг ухаад, тэрнийгээ түрүүнийхээ зуухтай зэрэгцүүлээд барьчихаар ус болоод дулааны асуудал нь тун эвтэйхэн шийдэгдчихнээ гэж бодож байна.

3. Гэр хорооллыг үгүй хийх ёстой 3-р шалтгаан нь бохир. Байшин дотроо паалантай жорлон угсарсан айлуудын хувьд бохироо 2 янзаар шийддэг. Нэг нь том ёонгос булах, эсвэл газарт нь шингээх. Аль нь ч байсан соруулдаг юм байна лээ. Айл болгоны хувьд соруулах гэж овоо мөнгө төлдөг биз. Сорж авсан баасаа дараа нь яадаг бол? Арай Туул гол уруу??? Түй түй түй, битгий тийм байгаасай. Тэгэхээр энэ зовлонг мөн л дээрхийн адил 100 айлын дунд нэгдсэн нэг бохирын систем байхаар шийдэж болно. 100 ихдээд байвал 10 айлын дунд 1 байсан ч болно. Айл болгон хашаандаа нүх ухах гэж, ёонгос булах гэж ажил болохгүй. Ганц газар дорвитойхон нэг л нүх ухна. Гүээ ядаж, баасны машин айл айлаар шагайгаад гудамжаар нэг өмхий самхай тавиад энд тэндгүй тэнээд байхгүй, ганц газар бичкээн үнэр тарьчихаад гялс явчихна.

4. Гэр хорооллынхонд хэцүү тусдаг 4-р зүйл бол цахилгаан эрчим хүч. Тогных нь хүч хүрдэггүй тул айлын гэрэл чүү ай ёлтойно, зурагт нь шатчихгүй бол их юм. Арга ч үгүй биз дээ, нэг шонгийн модноос хорь гучаараа зүүгдчихээр чинь. Ингэж олуулаа шамбааралдахаар галын аюул гэж юм үүснэ. Гээд л гамшиг зовлон хөврүүлээд байвал үргэлжлээд л байх. Тэгэхээр ийм зовлонгийн шалтгаан нь юу вэ гэхээр цахилгааны дэд өртөөнүүдийн хоорондын зай холдоод, чадал мөхөсдөөд байдгаас улбаатай. Уг нь гэр хороолол дунд ямар ч айлаас илүү цахилгаан хэрэглээтэй зөндөө хувийн жижиг үйлдвэрүүд бий, тэд саадгүй ажиллаж чаддаг. Яагаад гэвэл тэд өөрсдийн дэд өртөөтэй байдаг юм. Хэрэв ийм гоё, чадалтай дэд өртөөнүүдийг ойр ойрхон буюу жишээлбэл 100 айлын дунд нэгийг шийдээд байвал яахуу, сайжрах уу? Хариулт нь тийм. Тэгээд яагаад шийддэггүй юм? Хариулт нь "Тэр чинь майр үнэтэй"

5. Гэр хорооллыг өөд нь татах 5-р ажил бол орчны тохижилт. Энэ тал дээр бол ямар ч асуудалгүй, шууд хүчиндэнэ. Яаж гэхээр, нэгд айл болгоныг хашаандаа мод тарь гэнэ. Тэгээд хашааны гадуур бут тарь гэнэ. Мэдээж ойр орчноо зүлэгжүүл гэнэ. Тэгээд халтар модон хашаагаа соль гэнэ. Гудамж гудамжаараа жигдэр гэж шаардана. Тэгээд үүнийг хийснийх нь төлөө "100 айл" гэдэг төсөлд хамруулна. "100 айл" гэдэг нь яахав дээ, түрүүчийн 4 ажил, тэгээд нэмэх нь хучилттай зам, бас хүүхдийн тоглоомын талбай.

100 айл төслийг хэрэгжүүлэхэд мэдээж төрөөс тодорхой мөнгө гарна. Тэр мөнгийг заримыг нь зээлж олно, заримыг нь татвараас санхүүжүүлнэ, заримд нь сурснаараа гуйлга (хандив) гуйна. Төр бүгдийг нь санхүүжүүлж дийлэхгүй нь тодорхой тул гоё болох гэж байгаа айлууд өөрсдөө нэлээд мөнгө гаргана. Заримд нь мөнгө бий, заримд нь байхгүй. Байхгүйд нь зээл олгож болно. Гол нь гоё болохын тулд санал нэгтэй байх хэрэгтэй. Санал нэгтэй улсыг дэмжиж бололгүй яахав.

Яагаад шамбааралдан суудаг шавар байшинг шал талбайгаар нь хэсэгчлээд барьцаалж болдог мөртлөө энэ дэлхийгээс эгнэгт салахгүй эх газар барьцаалж болохгүй гэж??? Яагаад цалингаас өөр орлогогүй хүнд зээл өгч болоод байгаа мөртлөө "их дургүй хүргэвэл ногоо тариад зары шүү" гэж ч болох, цалин царайчлахгүй байж чадах хүнд зээл өгч болдоггүй билээ?

Тэдэнд байшин барих, байгаагаа сайжруулахаас гадна дундын дэд бүтцийн байгууламждаа зарцуулах мөнгийг нь зээлээр олгочих л доо. Яс юман дээр, саяхан 30 сая байсан наад ямбий хашаа чинь чамайг 100 саяын зээл өгсний дараа шууд 300 саяын үнэтэй болж, чиний барьцаа чинь бүр баталгаажна биз, мөн үү?! Тэгээд ч ийм үнэтэй болсон барьцаагаа алдах тэнэг хүн гэж гарах уу? Алдахгүйн тулд зээлээ умалзуулаад байдын байгааз дээ.

Харин гэтэл орон сууц яажына? Юун үнэ цэнээ нэмэгдүүлэх, улам л хуучраад, мияараад л байна шүү дээ. Өнөөдөр 200 саяар авсан байшин хойтон үнээ барих уу? Баталгаа өгч чадах уу? Зээлээ яг төлөх үү? Сайн бод, сайн бод.

Свот шинжилгээгээ үргэлжлүүлсүгэй. "100 айл" төсөл хэрэгжвэл гарч болох сөрөг талуудыг тоочвол:
- Орон сууцны үнэ шалдаа бууж, барилгын компаниуд бөөн бөөнөөрөө дампуурна.
- Орон сууцны үнэ буурснаас шалтгаалан барьцааны баталгаа муудаж банкууд баларна.
- Нүүрс зарагдахаа байж нүүрсний ченжүүд эхлээд, улмаар нүүрсний уурхайнууд сүйрнэ.
- Нүүрс ийм болж байхад модныхон будаа болох нь хэнд ч ойлгомжтой.
- Улс орон даяар "ажилгүйдэл" нүүрлэнэ. Гэхдээ хачирхалтай нь, энэ ажилгүйдэл эдийн засагт муу нөлөө үзүүлэхгүй.
- Гэр хороололд амьдардаг хүмүүс аймаар залхуу болно. Тэд нар усанд явахгүй, түлээ хагалахгүй, нүүрстэй хутгалдахгүй, хэвтэж л байдаг болно. Тэгэхээр улс орны хэмжээнд биш юм гэхэд Улаанбаатарын хэмжээнд таргалалт аюулын харанга дэлдэнэ.
- Гэр хорооллынхон халтар явахаа байна. Танай хүүхдүүдэд "шоолох" юм байхгүй, уйтгартай байдаг болно.
- Sky resort дампуурч орлогогүй болно. Яагаад гэхээр нөгөө гэр хорооллынхон чинь довцог болгон дээр цанын бааз байгуулчих бөгөөд гудамж гудамжаараа талцаж уралддаг болно.

гэх мэт.... гэх мэт сөрөг талууд асар олон гарна. Би "муу тал" гээгүй шүү, "сөрөг тал" гэж байна. Жаахан маазарчихлаа, соорий.

Ерөнхий зарчмыг нь ойлгосон тул цааш үргэлжлүүлье. Тэгэхээр 100 айл дундаа өөрийн гэсэн цахилгаан, дулааны станцтай, цэвэр усны худагтай, нөөцийн сантай, цэвэрлэх байгууламжтай байх нь. Мэдээж тэнд нь ажиллах хүмүүс хэрэгтэй. Тийм хүмүүсийг юу гэж нэрлэнэ гээ? СӨХ гэсэн ч болно, ГӨХ гэсэн ч болно. Боловсон хүчин бол зөндөө бий. Гагцхүү тэднийг сургах хэрэгтэй, зохион байгуулах шаардлагатай.

Тэгэхээр эхний ээлжинд иймэрхүү байдлаар айлуудыг зуу зуугаар нь багцалчихаж болж байна. За одоо томоор хар. Өөр хоорондоо тодорхой хэмжээний зайтай цахилгаан, дулаан, цэвэр бохир усны зангилаанууд байна. Нэгтгээд холбох уу, яахав? Та шийд.

"100 айл" төслийг хэрэгжүүлчихээр бүх гэр хороолол тэр чигээрээ ийм болно гэж бодож байна уу? Арай ч үгүй ээ. Яах ч аргагүй, яалт ч үгүй техникийн шийдэл нь боломгүй газар, байршил гэж байна. Бас яг хийсэн, яаж ч болдоггүй ядуу айл бас байна. Гэлээ гээд тэд тийм олон гарахгүй. Тэднийг хэрхэх талаар явц дунд нь шийдэж болно, эсвэл өөр хувилбар бодож олж болно. Энэ чинь олонхийн эрх ашгийг тэргүүн ээлжинд тавьдаг ардчилсан нийгэм мөн биз дээ.

Харин одоо энэ сайхан санааг бүтээх, ажлыг хийх боломж олгох, амжилтаа бататгах гол нөхцөл, шаардлагыг нь зааж өгье. Энэ хамгийн чухал нь юм шүү. Нөгөө утаагүй түлшний үйлдвэр гэж бодож байна уу? За үгүй дээ, гэхдээ мэдээж наадах чинь маш чухал. Түүхий нүүрс түлээд унавал яндангаа цөөлсний ач тус гэж үгүй болчихно. Зуух уу? Бас л биш. Чухал нь ч чухал л даа. Угаасаа технологийн шийдэл гэдэг чинь мэдээж чухал. Гэхдээ энэ бүхнээс хамгийн чухал нь юу вэ гэвэл...

Улаанбаатарын суурьшлын бүсийн хил хязгаарыг тодорхой болго, бүсчил. Энэ улсад хаашдаа 100 сая хүн амьдрахгүй нь ойрын 100 жилдээ тодорхой тул Улаанбаатарыг 20 сая хүнтэй байна гэж бодоогүй л юм бол хил хязгаарыг нь тогтоо. Тэгэхдээ "энэ хэсэгт орон сууц барина, энэ хэсэгт гэр хороолол нь байна. Энэ хооронд айл байтугай, амьтан ч буулгахгүй. Энэ бол эзгүй бүс" гээ л. Үүнээс цааших нь дагуул хот гэнэ үү, зуслангийн бүс гэнэ үү, пад алга. Ямар ч байсан Улаанбаатарт хамаарахгүй, өөр хаягтай, өөр засаг захиргаатай газар байг. Хамгийн гол нь Улаанбаатарын эзгүй бүсэд л суурин байтугай нүүдэлчил айл бууж суухыг нь ч хатуу хоригло. Нэг л ялаа суувал тэр чигтээ үүрлэчихнэ шүү. Бид чинь нүүдэлчин түмэн шүү дээ. Ээ дээ, үүнийг л санаж яваарай.

Төгсгөлд нь хэлэхэд, бидний цөөн хэдхэн Монголчууд тархай бутархай байж боллоо. Одоо жаахан нэгдэж, хамтарвал яасан юм бэ? Орчин тойрноо эмхлэх, орон гэрээ засах ч хамгийн энгийн л асуудал шүү дээ. Тэгээд нөгөө талд нь хариуцлага. Муу ч бай, сайн ч бай хуулиа сахин биелүүлцгээе. Муу хууль гаргуулахгүйн тулд эхнээс нь сайн оролцоцгооё. Харин оролцуулахгүй байвал...

Read more!

БИ АРДЧИЛАЛД ДУРТАЙ

Энэ нээрээ арай дэнднээ. Миний өмнөөс хуульд санал өг гэж нэг нөхрийг УИХ-д сонгоод явуулах. Нөгөө нөхөр нь ажилдаа ирэхгүй, хуралдаа суухгүй. Өмнөөс нь өөр нэг нөхөр миний хүсээгүй саналыг өгчхөж байх. Ийм ардчилал байдгиймуу?! Энэ тэгээд ардчилал мөн үү, тээ?! Хэрэв тэр новш миний саналыг хуульд тусгаж чадахгүй юм бол би түүнийг яах гэж сонгосон байх вэ? Зайл л даа. Чи чадахгүй юм бол өөр чаддаг хүнийг нь, ядаж ажлаа тасладаггүй хүмүүжилтэй хүнийг оронд чинь суулгая.

Би олон удаа бичсэн. Ганц би ч биш олон хүн хэлж байгаа: Монголд ардчилал байхгүй болсон. Ер нь байсан ч юм уу даа?! Итгэхгүй байна уу? Гуравхан тоо ярихаар бүгд тодорхой болно.

Нэгд, УИХ-д 76 хүн сонгодог. Эдний 3-ны 2 нь буюу 51 хүн сууж байвал чуулганы ирц бүрдсэн гэж үздэг байв. Тэгээд ирсэн хүмүүсийн дийлэнх олонхийн саналаар буюу 26 хүний саналаар хууль батлагддаг байлаа. Тэгсэн яасан, 3-ны 2 гэдгийг дийлэнх олонх буюу 51% гэж өөрчлөнгүүт хууль ердөө л 20 хүн гар өргөөд л батлагдахаар болж байгаан. Гэтэл бодит байдал дээр 10 хүн суугаад хүн бүр 2-3 карт шургуулаад хууль батлагдаа, дуусаа!!! Хүний хувь заяаг ямар амархан шийднэ вэ? Тэр мөртөө ганц хүн биш, бүхэл бүтэн ард түмний шүү!!!

Хоёрт, УИХ-ын 76 тойргийн 20 нь буюу 26% нь Улаанбаатарт, үлдэх 56 нь буюу 74% нь орон нутагт ногддог. Харин Улаанбаатарт нийт хүн амын 41% нь амьдардаг ба орон нутагт 59% нь байдаг. Улаанбаатарын нэг сонгогчид 0.63 ширхэг сонгох эрх ногдож байхад орон нутгийн нэг сонгогчид 1.25 ширхэг буюу 2 дахин давуу сонгох эрх олдож байна. Ардчилал гэдэг чинь бүх хүнд тэгш эрх өгдөг гээ биз дээ?! Тэнд их газар, олон мал байдаг учраас тэдэнд илүү сонгох эрх ногдоно гэж үү? Тэгвэл УИХ гэдэг чинь хууль санаачилдаг, баталдаг үүрэгтэй байгууллага. Харин хууль гэдэг нь нийгмийн харилцааг зохицуулдаг. Нийгэм гэдэг нь хүнтэй л холбогдоно. Тэгэхээр УИХ чинь нэн тэргүүнд хүний асуудлыг зохицуулах үүрэгтэй биш юм уу?!

Гуравт, давхар дээл гэдэг асуудал байна. Засгийн газар хэрэв 30, за болиё 20 яам байгуулаад бүх сайдыг нь УИХ-аас сонговол УИХ гэж байх хэрэггүй болж байгаам даа. Үхсэн хатсаны чинь Монтескью, засаглалын онол... Илүү тайлбар хэрэгтэй юу?!

Ийм байж бас ардчилал яринаа та нар!!! Хуц заа. Ардчилал байхгүй болчоод байхад юун тэр шударга ёс, тэгш эрх, эрх чөлөө, үүрэг хариуцлага, элий балай...

Зөвхөн гол гол тоог нь ярихад ийм байна. Зарчим яривал 3 байтугай 3000 зөрчил тоочиход хүрнэ. Иймээс асуудал тоочихоо болиод шийдэл дэвшүүлэе.

1. УИХ өөрөө тоглоомын дүрмээ зохиодогт асуудлын гогцоо байна. Компанийн эзэн ч бас дүрэм, журмаа зохиодог. Гэхдээ тэд чинь хэрэглэгчиддээ, зах зээлдээ захирагддаг л байхгүй юу! Гэтэл УИХ юунд ч захирагддаггүй. Ард түмэн юу юм, түй... Тэгэхээр нөхдүүдээс дүрэм зохиох эрхийг нь аваад хаячий. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын оролдож болохгүй, өөрчилж чадахгүй хууль гэж байх ёстой гэсэн үг. Энэ бол мэдээжийн хэрэг Үндсэн хууль. Нэмээд бас УИХ-ын дэгийн тухай хууль гэх мэт зарим нэг хуульд гар хүрэх эрхгүй байхад ер буруудахгүй. Эсвэл ийм хууль байхгүй болгоод Үндсэн хуулийн нэг зүйл, заалт болгоод оруулчхаж болох юм. Тэгвэл бүр сайн, илүү амар.

2. За ямартай ч дураараа дургих боломжгүй болгоод авлаа. Одоо ардчиллын үнэт зүйлсээ хамгаалж, ард түмэнд засгийн эрхийг нь өгнөө. Тэр нь юу гэвэл, сонгосон гишүүнээ сонгогчид нь буцаан татах эрхтэй байх. Яаж зохион байгуулах нь дараагийн асуудал. Хамгийн гол нь тийм боломж байна гэдэг нь л чухал. Буцаан татах үндэслэлүүд дотор нь хуралд суусан ирц болон идэвхийн асуудлыг заавал оруулж өгөх хэрэгтэй. Ингээд та нар ажил таслаад үзээрэй!

3. Хүссэн хүсээгүй хуралдаа суудаг болсон тул гишүүдийн ирц идэвхийн байдлыг үнэн бөгөөд тодорхой болгох үүднээс, хоосон дүр үзүүлэхгүй, сууж таслуулахгүй, төрийн ордонд унтуулахгүйн тулд, үгүй ядаж Candy Crush тоглуулахгүйн тулд санал өгөх асуудлыг шийдэх шаардлагатай. Тиймээс "УИХ-ын гишүүдийн дийлэнх олонхийн саналаар хууль батлагдана" гээд оруулчхая. Тэгвэл "чуулганд ирэгсдийн дийлэнх олонх" гэдэг асуудал үгүй болно. Өөрөөр хэлбэл хууль дор хаяж 39 хүний саналаар батлагдах болж байгаам даа. Хоорондоо эвлэх, үгсэх боломж нь ч буурна. Ингэвэл цөөн бөгөөд чанартай хууль гарна. Үүн дээрээ нэмээд аль хуулийг батлахад ямар гишүүн дэмжиж, ямар нь эсэргүүцэв гэдгийг сайхан зарлаад өгөх хэрэгтэй. За энэ ч хэвлэл мэдээллийнхний хийх ажил.

4. Ингээд чангалчхаар гарууд хүссэн хүсээгүй ажлаа хийх л болно. Тэгэхээр нөхдүүдийг ажлаа хийх боломж, цаг заваар хангах хэрэгтэй. Үүний тулд давхар дээлийг тас хориглох хэрэгтэй. Бүр ерөнхий сайдыг ч УИХ-аас сонгож болохгүй. Хэрэв ингэх юм бол баагийд илүү эрх өглөө гэсэн үг. Засгийн газар хууль санаачлах эрхтэй, УИХ-ын гишүүн хууль санаачлах эрхтэй. Тэгэхээр мань эрд илүү боломж бий гэсэн үг. Тэгэж наргиулахгүй ээ. Түүнээс гадна, угаасаа ерөнхий сайдын нөр их ажлын хажуугаар чуулганд суугаад явж байх цаг зав гарах ч үгүй.

5. Сонголтын хувьд мажоритар системийг сонгоод, тойргийн мандатыг хүн амд нь тэгш хуваарилаад, засаг захиргааны нэгж болон сонгуулийн тойргийн хүрээг өөр хооронд нь хамааралгүй (давхцалгүй) болгочхоор тойрогтоо ажиллах нэрийн доор айрагдаад, архидаад явах боломжгүй болно доо. Сонгогчид нь гишүүнээ буцаан татдаг байх боломжийг мажоритар систем л олгоно. Намууд төлөвшөөгүй өнөө үед пропорциональ систем манайд тохирохгүй, бүр хортой. Засаг захиргааны нэгж, сонгуулийн тойрог 2-ыг өөр байлгах нь гишүүд тойрогтоо зарцуулах нэрийн доор төсвөөс хулгай хийх боломжгүй болгоно. Нөгөө талаас ЗГ нь УИХ-аа хахуульдаж чадахгүй болно. Угаасаа хүн амын тоонд тэнцүүлэх байдлаар сонгуулийн тойргуудыг зохион байгуулах болбол хүссэн хүсээгүй засаг захиргааны хуваарийг мөрдөх боломжгүй болно. Сонгуулийн тухай хуульд УИХ гар дүрж чадахгүй байх нь ардчиллын үнэт зүйлийг хамгаалах гол хамгаалалт.

Ерөнхийдөө УИХ, ЗГ нь өөр өөрсдийнхөө ажлыг хийгээд явдаг болчихвол дараа дараачийн асуудлууд нь аандаа цэгцэрнээ. Ядаж л сайд, гишүүн нь өөр өөр байх ёстой болоод ирэхээр намууд хүний нөөцийн дутагдалд орно. Яг үнэндээ бол хүний нөөцийн дутагдал гэхээсээ итгэлтэй хүний эрэлд хатна гэсэн үг. Толгойлогч нар өөрөө сайд болох уу, эсвэл гишүүн байх уу, аль нь дээр вэ гэдгээс эхлээд бодох зүйл их гарна. Нэгийг нь сонгоод шийдлээ гэхэд нөгөө талд нь хэнийг тавих вэ гэх мэтчилэн бодох зүйл мундахгүй. Энэ мэтээр хүн бүрийн мэдэх улстөрийн наймааны оролцогчид олшрохын хэрээр наймааны нууц задарна. Алив зүйлийн нууц задарнаа гэдэг чинь муу ч бай сайн ч бай тэр зүйл бүтэлгүйтэх магадлал нэмэгдэнэ гэсэн үг. Улстөрийн наймааны бүтэлгүйтэл нэмэгдэнэ гэдэг чинь нөгөө талдаа ард түмний хожоо нэмэгдэнэ гэсэн үг. Гэх мэт, гэх мэт, гэх мэт...

Одоогийн засаглалын хэлбэрийг өөрчлөлгүйгээр ахиц дэвшил гаргах боломж, арга зам надад бол ингэж л харагдаж байна даа. Товчхондоо, ёстой юм ёсоороо байгаасай л гэсэн хүсэл шүү дээ. Үүнийг хэрэгжүүлэх боломж, зангилаа нь "УИХ-ын өөрчилж чадахгүй хууль гэж байх ёстой" гэдэгт л байгаа юм. Эс тэгвэл дараагийн нөхдүүд гарч ирээд л орвонгоор нь эргүүлээд самраад хаячина. Тийм завсар үлдээх юм бол мянган гоё өөрчлөлт, сайжруулалт хийгээд яах ч билээ.

Үүнээс өөр арга зам байвал андууд сэтгэгдэл бичигтүн. Санал солилцоё. Бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй, бүлээн усаар угаавал хиргүй гэдэгсэн. Төгсгөлд нь гуйх л юм: НАМАЙГ АРДЧИЛАЛД ДУРГҮЙ БҮҮ БОЛГООЧ.

Read more!

ТӨРИЙН №1 ДАЙСНУУД

Монгол түмний заяа их гэж. 300 жил гэдсэндээ хөлөө жийлцэж, өөр хоорондоо дайтаад, үргэлжлүүлж бас 300 жил бусдад дарлуулж ертөнцөөс түгжигдэж, өчнөөн дараалсан геноцид аллагад хядуулж, өлсгөлөн ядуурал, халдварт өвчин, удаа дараагийн дайн самуунд үймсээр дэлхийн хамгийн дорой буурай, хамгийн цөөн хүн амтай улс болсон боловч үндэс угсааны хувьд ч мөхсөнгүй, төр улсын хувьд ч сөнөсөнгүй.

Тэр байтугай, хамгийн "мяа" үедээ ч дэлхийн дайны ялагч болж, XX зууны сүүлээр өрнөсөн үй олон хувьсгал, хөдөлгөөний манлайлагчаар ялгарч, XXI зуунд ч евразийн геополитикийн анхаарал татсан төв цэгээр тодорч байх юм. Түмнийх нь заяа ч их юм байж. Төрийнх нь заяа нь л харин хэлтийчээд байх шиг.

Төрийн сүлд ч яахав, уг нь байдгаараа л байгаа. Төрд ажиллаж байгаа этгүүдэд нь л нэг биш. Хаа газраас ирсэн нь бүү мэд нэг эргүү гарч ирээд л дур зоргоороо самрах юм. Харанхуй мунхагтаа ингээд байна уу гэтэл хачин өндөр боловсролтой байх юм. Юм үзээгүй болохоороо ингэж хөөрцөглөдөг юм уу гэтэл хорвоогийн мухарт хүртэл тэнэж үзсэн золиг байх. Ядуу доройдоо хонзогноод байгаа юм уу гэтэл янзын баян амьдарч байх. Зовлон үзээгүй зоолсон амьтан уу гэтэл алаг хорвоогийн эрээн бараан амьдралыг алхаж туучаад гараад ирсэн байх юм. Залхуу хүн яавч биш, тэнэг хүн бүр ч биш гэж бодохоор Монгол төрийг хөмрөх атгаг санаатай атаат дайсан л болж таарах гээд байгаа юм даа.

Хэнийг хэлээд байгаа юм бол гэж гайхах хэрэггүй. Хуруу дараад тоолсон ч болно. Хаа сайгүй байгаа. Хуурамч эх орончдын тухай ярих гэсэнгүй, худалч хулгайч нарын тухай ч яриагүй. Шуналын микробуудыг ч бас хэлээгүй. Хулгайч бол хулгайч. Үйлдэл бүр нь авах идэхийн төлөө. Авилгач, алуурчид бүгд адилхан. Тэдний хийсэн үйлдлийн аль нэг талд нь ямар ч байсан өөрт нь нэг юм үлдэнэ. Харин өөрт нь ч наалдахгүй, өрөөлд ч наалдахгүй хорон үйл хийгчид, мэдэмхийрэгчдийн тухай л яриад байна.

Ийм хүмүүсийн хамгийн нийтлэг шинж чанар бол өөрийн гэсэн үзэл баримтлал, чиг баримжаа байхгүй. Тухайн үед таалагдсан, эсвэл толгойг нь эргүүлж дөнгөсөн нэг зүйл, итгэл үнэмшлийнхээ төлөө үхэн хатан зүтгэнэ. Тэр итгэл үнэмшлээсээ болоод нүд нь сохорчихсон, чих нь дүлийрчихсэн. Итгэл үнэмшил гэж хэлдгийн шалтгаан нь ямар ч зорилгод хүрэх эцсийн цэг, төгсгөл гэж байдаг бол тэдэнд тийм юм байхгүй. Тийм учраас зорилго гэж тодорхойлсонгүй. Ер нь бол үндсэн зорилго нь ердөө л олон түмэнд таалагдах явдал. Гоё харагдаж л байвал бусад нь хамаагүй. Олон түмэн түүнийг сайн хүн гэж байвал цөөнх юу гэх нь түй падгүй.

Ийм хүмүүс тендер, концесс өөр юу юу ч байдын, процессын шинжтэй энэ тэр ажилд оролцохгүй. Гэрээ хэлцлээр ч оролдохгүй. Товчхондоо хулгай хийхгүй, харин хууль ярина. Том том бодлогын шинжтэй юм л ярина. Өөрчилсөн хууль, өргөсөн бодлого нь өөрт нь ч ашиггүй, өрөөлд ч хэрэггүй, өргөн түмэнд бол харин хортой бас хөнөөлтэй, өөдлөх дэвжихэд садаатай бас гайтай. Дандаа нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохолдог. Ийм л улс.

Эднийг дахиад ямар "бодлого" ярих бол гэж үнэндээ айх юм. Иймэрхүү нөхдүүдийг тэргүүн ээлжинд төрөөс зайлуулахгүй юм бол эд нарын сэдсэн "бодлого"-ынх нь завсар, зайлхайгаар хулгайч нар чихэлдээд байна шүү дээ. Иймэрхүү малнууд байгаа болохоор хулгайч болж төрөөгүй нь хүртэл хумсалж сураад байх шиг. Ийм байхад эднийг төрийн дайсан гэхгүй тэгээд юу гэх юм?!

Хулгайч нар бол эд нарын хажууд зорилготой, чиглэлтэй улс. Авах, идэх нь гол зорилго учраас олон түмэн юу гэхээс айхгүй, ичихгүй. Хулгайч л учраас баримтгүй, буух эзэнгүй, буцах мөргүй л юм хийнэ. Харин хулгайчид боломж олгож байгаа нь энэ дайснууд.

Ийм төрийн дайснуудаас салах ганц арга бол ердөө л системийн өөрчлөлт. Тогтолцоогоо засахгүйгээр юу ч сайжрахгүй. Юун тэр Монгол түмний заяа их мих...

Read more!

БУЯН

Эх болсон зургаан зүйл, хамаг амьтны тусын тулд буян номын мөр хөөх ёстой бурхны олон шавь, буддын олон хуврагууд аа. Та нараас асуух юм байна. Өвдөж зовоод, арга мухардаад ирж байгаа сүсэгтэн олон шавь нартаа сэтгэлийн ариусал өгч чаддаг уу, эсвэл сэтэрхий зүү, сиймхий самбай ч болтугай салгах гэдэг үү?

Хүүхэд маань өвдчихлөө, хагалгаанд оруулж байна, ном уншуулая (сэтгэлийн тайвшрал авах) гээд очиход нь хандив өгөхөө ч байг, ядаж үнэ мөнгө авалгүйгээр (зовлон дээр нь зовлон нэмэлгүйгээр) ном уншаад өгдөг лам байдаг билүү? Олон түмний сайн дураараа, сайхан сэтгэлээрээ өгдөг өргөл барьц байдаг л даа, байдаг. Харин түүнийгээ бусдад хандивлачихдаг лам байна уу, цаана чинь. Өөрсдөө гангарчихсан, эхнэрээ гоёчихсон, хүүхдээ эрхлүүлчихсэн, бүдүүн бүдүүн жийп уначихсан явж байдаг биз дээ?

Монголчуудын хувьд аль нэг сүм хийд, систем, институц, байгууламжид бишрэхээсээ илүүтэй хэн нэг гэгээнтэн, хувь хүнд бишрэх, дагалдах байдал илүүтэй. Тухайлан, хувь хүнийг шүтдэг болохоор ч тэр үү, тэгээд өнөөх нь бас биеэ тоох төрөлхийн “өвчтэй” монгол хүнийг ч хэлэх үү, ганцаараа солиороод, будда мудда юу юм бэ болоод явчихдаг. Хүн бүр сүм хийд, дацан, дуган бариад энд тэндгүй суварга бариад, хүрд зоогоод эхлэхээр чинь одоо яалтай вэ дээ. Хэн буддын шашинд итгэж, дагаж сүсэглэх билээ.

Шашны шинэтгэл гэж хүмүүс их ярьж байна. Гэхдээ лам нар голдуу, тэгэхдээ сүсэгтэн олны тусын тулд биш, өөрсдийнхөө ашиг тусын тулд ярилцаад, бас хэрэлдэх гээд байх шиг. Шашны бус хүмүүсийн санаа оноо, идэвх зүтгэлийг нэг сонсохноо гэмгүй л санагдах. Шинжлэх ухаанч талаас нь энд судлаач Д.Ганхуяг гуай бичсэн байна лээ. Харин би энд байж болох, хэрэгжүүлэхэд хүндрэлгүй энгийн нэг санаа хэлье.

Нийтийн дунд нэг ийм яриа байдаг. Оргүй ч биш л дээ, яг голоор нь дүгнэчихсэн. “Христийнхэн өгдөг, Буддынхан авдаг” гэж. Яахав цааш нь ухаад, санхүүгийн систем рүү нь өнгийвөл асуудал өөр л дөө. Гэхдээ нийгэмд явуулж байгаа, нүдэнд ил үйл ажиллагаа нь тийм л байгаа биз дээ.

Монголд яс юман дээр бараг ганц ч буяны сан байдаггүй. Яахав, христийн болон бас бус шугамаар орж ирсэн буяны сангууд байдаг л байх. Гэхдээ буддын тодотголтой ганц ч буяны сан байхгүй. Ямар ч хийд буяны үйл хийдэггүй. Эсвэл буяны сан нь шашны зан үйл хийдэггүй, сургааль номлол түгээдэггүй.

Тэгэхээр нэг том хийд байгуулаад, тэр хийд нь сангийн буюу санхүүгийн үйл ажиллагаа явуулаад, түүнийгээ сайн сурталчлаад өгвөл болмоор л санагдах. Тэнд нь мэдээж хурал ном хурдгаараа хурна, бурхан шүтээнд мөргөдгөөрөө мөргөнө, засал ном хийдгээрээ л хийнэ. Тэнд түмний бишрэл төрүүлсэн жинхэнэ ариун номыг сахисан санваартнууд байдаг.

Гол нь хандив цуглуулдаг, цуглуулсан хандиваа үржүүлдэг, үржүүлсэн хандиваараа ядарсан зовсон амьтан хүнд тусладаг (хүнд өвчтэй, эдгэрэх магадлалтай боловч үнэтэй хагалгаанд орж чадахгүй өч төчнөөн хүн байдаг), түүнийгээ идэвхитэй сурталчилдаг, шашны олон талын зан үйлийг үнэ төлбөргүй хийдэг ийм л үйл ажиллагаа явуулдаг том төв, хийд байвал болоод явчихмаар санагдана. Энэ нь эргээд аялал жуулчлалын талаасаа ч хэрэгтэй юм байгаам даа.

Шашны хэрэгт мэдээж төр оролцохгүй, шашныхан өөрсдөө л оролцоно. Шашны реформыг шашныхан өөрсдөө л хийх ёстой. Гэхдээ мэдээж Монголчууд учир бие биенээ хүлээн зөвшөөрөхгүй, хоорондоо эвлэхгүй. Бүхий түүхэндээ л түвд ламаар толгой хийж явсан шүү дээ, та нар. Тийм биз дээ???

Иймд үүнийг харин арай сэхээрсэн, хэр баргийн лам нар шүүмжилж, гажааж чадахааргүй боловсорсон, шашны өндөр мэдлэгтэй, гэгээрсэн (магадгүй настай) хүмүүс бий болгоод удирдаад, залгамжлуулаад явчихаж болох юм шиг. Заавал шинээр бүтээнэ, бий болгоно гээд ч яахав. Монголын бурхны шашинтны төв, Гандантэгчинлэн хийдийг ингэж өөрчилөхөд болох. Уг нь тэнд Монголын ард түмний итгэл, сэтгэл, хандив, хөрөнгөөр боссон Жанрайсиг бурхнаас авахуулаад шашны зүтгэлтнүүдийг бэлтгэдэг шашны дээд сургууль нь ч байгаа юмсан. Тийм учраас энд энгийн хүмүүс оролцоход болохгүй юмгүй гэж санана.

Уг нь бас ч гэж Монголд мөнгөтэй хүмүүс байна, мөнгөөрөө буян хийх гэсэн хүмүүс ч байна, арай ч бүгд адгийн шаарууд болчихоогүй байна. Монголын заяа их.

Хоорондоо эв зүйтэй байцгааж, бие биедээ л итгэхсэн дээ.

Read more!

ЭНҮҮГЭЭР ҮҮ, ТЭРҮҮГЭЭР ҮҮ

Либерал л гэнэ, Социал л гэнэ, Демократ л гэнэ, Консерватив л гэнэ... Мэдэхгүй ээ, мэдэхгүй. Хэчнээн ч янзын үзэл баримтлал байдгийн. Юугаараа ч ялгаатай юм, бүү мэд. Ганц мэдэж байгаа юм нь энэ олон үзэл баримтлал бүр нийгмийн сайн сайхны төлөө бөгөөд улс гүрнээ, эх орноо, цаашлаад эх дэлхийгээ сайн сайхан болгоход л чиглэдэг, эцсийн очих цэг нь адилхан гэдгийг л мэдэж байна.

Гол ялгаа нь энүүгээр явах уу, тэрүүгээр явах уу гэдэг дээр л зөрөлдөөд байх шиг санагдах юм. Тэр нь тэгээд эдийн засгийн хувьд ч, гадаад харилцааны хувьд ч, нийгмийн бодлогын хувьд ч, эрүүл мэндийн хамгааллын асуудал дээр ч, боловсролын тогтолцооны хувьд ч өөр өөр байдаг юм шиг. За тэгээд маргааны гол цэг нь явж явж хэнд эрх мэдлийг өгөх вэ, гэхээс гадна хэрхэн эрх мэдлийг шилжилтийг зохицуулах вэ гэдэг дээр л байх шив дээ.

Миний ойлгож байгаагаар лав ардчилсан гэхээрээ төө тэнд байгаа нусаа идсэн мэдрэл муут ч хууль тогтоох асуудалд шууд болон шууд бусаар оролцох бололцоотой байх ёстой юм шиг байгаан. Ардчилсан бус гэхээрээ тэр мэдрэл муут байтугай, энэ бузгай толгой ч тогоонд нь багтаагүй л бол юу ч гэж "хуцаад" нэмэргүй байдаг болтой. Гэхээр одоо яах ч ёстой юм.

Миний боловсрол нимгэдээд тэр үү, эсвэл тархины багтаамж нь багадаад байгаа ч юм болов уу, сайн ойлгохгүй л байна. Аль нь ч зөв юм бүү мэд. Ухамсарлаж байгаа ганц юм нь хүн бүрт таарсан заах арга барил гэж байдаггүй шиг, улс бүрт таарсан хөгжих арга зам адилхан байдаггүй байлгүй дээ.

Read more!

БОЛОВСРОЛ - ЗЭВСЭГ

Та Монгол хэл сайн сур, таны тэнэг мангар байх бол ер асуудал биш, хамгийн гол нь Монгол хэлний шалгалтыг сайн өгвөл та манай сургуульд үнэгүй сурч болно. Шалгалтын дүн чинь их сайн байвал танд бид бүр стипенд өгсөн ч болно.

Дээд сургуульд ингээд л орчихдог бол яах вэ? Гоё уу? Мэдээж ГОЁ! Чихэр гоё уу, гоё. Гэхдээ хортой...

За одоо дээрх өгүүлбэрийн Монгол гэдгийг нь Англи гээд сольчих. Гадаадын их дээд сургуульд үнэгүй суралцахад тавигдах бараг цорын ганц шаардлага бол Англи хэл. IELTS, TOEFL, TOEIC бүгд зүгээр л англи хэлний шалгалтууд, мөн үү? Тэр тусмаа нарийн ширийн хэл шинжлэлийн дасгал, даалгавар (нөхцөл, дагавар, үгийн гарал үүсэл, өгүүлбэрийн бүтэц...) байхгүй, зөвхөн тухайн хэлийг ашиглаж мэдээлэл авч чадах уу, мэдээлэл дамжуулж чадах нь уу гэж шалгадаг. Тийм үү?

"Гатнуул" элсүүлэх процесстой их адилхан байгаа биз? За одоо элсүүлсэн "гатнуул"-аа сургана... Яасан тийм эвгүй сонсогдож байна уу? "Муу хөгийн новш өөрөө тэтгэлэг авч чадаагүй дээ, атаархсандаа ийм тэнэг юм бичиж байгаа юм" гэж бодож байна уу?

Тийм, яг үнэн. Таны зөв, би англи хэл сурч чадаагүй. Гэхдээ та алдаж байна, би танд атаархаагүй. Харин ч тэтгэлэг авч чадсан, боловсролоо дээшлүүлж чадсан, эсвэл тэтгэлэгт идэвхитэй бэлтгэж байгаа танд баяр хүргээд, өөр зүйлийг давхар бодож санаж яваасай гэж бодсондоо үүнийг бичиж байгаа юм.

Ер нь манайхан гадаадад байгаагаа шүүмжлэхээр (монгол ямар оршуулгын газар уу) эх орондоо байгаагаа доромжилдог (өөрөө гарч чадаагүй болохоор атаархаж, хорссондоо тэгэж байгаа юм), эсвэл гадаадад байгаа нь нутагтаа байгаагаа муу хэлж (зэрлэг бүдүүлэг, юм үзээгүй), Монголдоо байгаанууд нь хариу (биеийн амрыг хараад харьд одсон) талцаж хэрэлддэг. Ийм явуургүй бодлоосоо хагацах хэрэгтэй байна. Бусдын л идэш болж байна шүү дээ.

Тэгэхээр өрнөдийн ертөнцөд, ялангуяа дэлхийд дангаар ноёрхох сонирхолтой АНУ болон түүний холбоотнууд их дээд сургуульд тэтгэлэгээр суралцуулахдаа дараах хэдэн ерөнхий зарчимд тулгуурладгийг та бараг мэдэх байх. Эдгээрийг тоймловол:
1. Тэтгэлэг авах шалгуур нь мэдээж англи хэлийг хэр эзэмшсэн бэ гэдэг асуудал. Яахав, ийм тийм голч дүнтэй гэсэн билэг тэмдгийн шинж чанартай зүйл бол байх байх. Хамгийн гол нь хэл. Хэлийг шалгуур болгоод байгаа шалтгаан нь соёл дамжуулах гэж тэр. Гадаад хэл суралцана гэдэг бол тэр чигээрээ гадаад соёл суралцана гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл урьдчилсан бэлтгэл болгож, "гатнуул"-даа хагас боловсруулалт хийнэ.
2. Тэтгэлэг авахыг хүсэгч нь нэр бүхий улсын иргэн байх. Тэр улсууд нь гол төлөв, ядуу буурай, хөгжиж байгаа гэгдэх боловч яс юман дээр алсдаа тэднийд хэрэг болох байгалийн баялаг бүхий, эсвэл геополитикийн хувьд сонирхол татахуйц улсууд байна. Гол төлөв азийн болон өмнөд америкийн, бас хуучин комунист байсан голдуу улсууд байдаг.
3. Тэтгэлэгийн нэг чухал шаардлага нь "сурч дуусаад, бушуу зайл" буюу заавал буцаж эх орондоо очсон байх. Тайлбар нь "та сурч мэдсэнээ эх орныхоо сайн сайхны төлөө ашиглаарай" гэх боловч гол нь нөхрийн тархийг угааж дуусгаад бэлэн болсон "гатнуул"-аа обьект уруу нь явуулж байгаа юм.
4. Тэтгэлэг нь ихэвчлэн нийгмийн чиглэлээр байдаг. Тэгээд үүнийгээ тухайн улсын нийгмийг боловсронгуй болгоход анхаарах гэх мэт гоё гоё үгээр халхавчилдаг. Бизнесийн удирдлагаар сургах бол үнэнхүү дуртай, тэргүүлэх чиглэл нь. Яагаад гэхээр дадлага хийх газар нь бэлэн, кейс нь бэлэн, суралцах зүйл нь барууны ялгуусан "капиталын нууц". Тэгээд хамгийн гол нь бизнесийн удирдлагаар суралцсан хүн аймаар амбицтай, бас юм юмны захтай болчихдог юм. Тухайлан юм юмны захтай болчихоороо хорвоо ертөнц санаанд нь багтаад, хэр баргийн юманд өрөөсгөл хандаад, дээрээс хараад эхлэдэг. Ер нь бол аливаа зүйлээс зөвхөн ашиг хараад, "сохорч" эхлэдэг юм. Үүнд эргэлзэх хэрэггүй, би өөрөө бизнесийн удирдлагын боловсролтой, мэргэжлээрээ 10 гаруй жил ажиллаж байна.
5. Байгалийн шинжлэх ухааны чиглэлээр тэтгэлэг олгох нь цөөн агаад техникийн шинжлэх ухааны чиглэлээр бол бүр ховор. Сургасан тохиолдолд яг нарийн технологийн түвшний боловсрол барагтай бол олгодоггүй. Түүнчлэн төрөлжүүлэх нэрийн дор энэ чиглэлээр сурч байгаа гадаадын оюутан, дотоодын оюутнууд нь голдуу тусгаар байдаг.

За одоо тэтгэлэг авсан хүмүүсийн аж амьдралтай танилцая. Дийлэнх тохиолдолд тэтгэлгээр суралцагчдыг эрхлүүлдэггүй. "Хамар дээр нь шар тос түрхэх" гэж нэг зүйр үг байдаг. Түүн шиг сайн сайхан амьдралыг үнэртүүлээд л, бага зэрэг амсуулчихаад л яваад байна. Нөхдүүд тэр "гоё" оронд оччихоод хөлсөө дуслуулан суралцдаг, ажилладаг. Энэ нь ямар ач холбогдолтой вэ гэхээр нэгд манай улс мундаг байгаа биз, танай улс миа байгаа биз гэж ойлгуулах, хоёрт өөрөө хөдөлмөрлөж зүтгэсэн хүн айхтар амбиц суудаг бөгөөд хэр баргийн хүний үг дуулахаа больчихдог. Товчхондоо өөрөөр нь боловсруулах гэдэг стратеги.

За ингээд өрнийн "ялгуусан капитал"-ын нууцыг мэддэг, "ардчилал"-ын амтыг мэдэрсэн хүнд 2 зам үлдэнэ. Нэг нь тэтгэлэгт заасан ёсоор гэртээ харьж сурсан мэдсэнээрээ эх орноо "хөгжүүлэх". Нөгөө нь тэр чигтээ тэр гоё газар үлдэж амьдрах. Тэнд үлдсэн тохиолдолд бас ч муу биш, мэдээж мань хүн хямд ажиллах хүчин болох агаад ажлаа алдахгүйн тулд үхэтлээ ажилладаг үнэнч "боол" болно. Хүний нөөц хэрэгтэй юу, хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр, тэнд үлдсэн этгээд нутаг орондоо байгаа хэддээ, ар гэр, орчин тойрныхондоо замыг зааж гэрэлтүүлэгч болно. Харьж очоод уусчихгүй, харин ч сайн.

Арабын хавар, Ливийн хагарал, Украйны бутрал, өөр бас бус юу ч юм, бүхий л балай хувьсгал энэ тэрд барууныхны гар оролцсон болохыг бүгд харж байна. Гэхдээ тэр яг тэгэж нөлөөлөөд, ингэж санхүүжүүлээд гэсэн барим тавим бат нот баримт хаа ч байдаггүй. Яагаад гэвэл тэд үүнийг тийм бүдүүлэг аргаар хийдэггүй бөгөөд эхлээд боловсон хүчнээ, "гатнуул"-уудаа бэлддэг. Бүр өөрийнх нь сайн дураар элсүүлээд, өөрөө сурч "боловсрох" боломжийг нь олгодог.

Бослого, хөдөлгөөн, тэмцэл, хувьсгал, хагарал, бутрал, иргэний дайныг эхлүүлэхдээ бяцхан халаана. Бусдыг нь тус улсын хамгийн мундаг сэхээтнүүд өөрсдөө сайн дураараа, үнэн голоосоо хийчихдэг. Тэгээд л өмнө нь бэлэн шарсан тахиа бий болж "энхийг сахиулах ажиллагаа" явуулна. Ямар ч эсэргүүцэх хүчгүй, дайн дажны хөлд нэрвэгдсэн, ядарсан, туйлдсан, мунхарсан ард түмэн, талцаж хэрэлдсэн сэхээтнүүд, хөл толгойгоо олохоо байсан төр засаг, бүрэн сүйрсэн улс үндэстэн, гэхдээ элбэг баян, хямдхан, нарийн ярьвал үнэгүй түүхий эд, байгалийн баялаг, газар нутаг.

Байгалийн болон техникийн ухааны чиглэлээр тэд хүн сургаагүй биш, сургадаг байсаан. Тэр нь айхтар том алдаа байсныг тэдний эхэлж сургасан Япон, Солонгос, Энэтхэг оюутнууд нэвт шувт харуулсан. Нөгөөтэйгүүр тухайлан эдгээр улсууд л боловсролыг зэвсэг болгож болох юм гэдэг санааг барууныханд ойлгуулчихсан хэрэг.

Боловсрол бол аюултай зэвсэг. Аливаа улс орныг устган сүйрүүлэх үү, мандан бадраах уу гэдгийг тухайн нийгмийн боловсролтой, элит хэсэг л шийддэг. Түүнчлэн боловсрол нь соёлоос хол байх аргагүй. Тийм учраас Монголын түг түмэн хүн ЗХУ-д сурч боловсрохдоо өрнийн боловсон ёсыг, "100 татдаг" соёлтой нь юутэй хээтэй нь хуу хамаад аваад ирсэн.

Ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө гэх үгээр жигүүрлэж нео-либерализм гэдэг нэр томъёоны ард нуугдах барууныхны, тэр тусмаа АНУ-ын дэлхийд дангаар ноёрхох ашиг сонирхол иймэрхүү маягаар хэрэгждэг. Үүнийг бага зэрэг өөрчлөн найруулах замаар ноёрхож чадахгүй ч гэсэн, өөрсдийгөө хүлээн зөвшөөрүүлэх, нөлөөллийн хүрээгээ тэлэх санаагаар Хятад, Солонгос, Япон зэрэг улсууд мөн ийм арга хэрэглэдэг. Эдэн дундаас Солонгосын соёлоор тэргүүлэх стратеги үр ашгаа өгч байгааг бүгд харж байгаа.

Та бас л итгэхгүй хэвээр байна уу? Өрнийхөн, тэр дундаа АНУ өөрсдийн боловсролын системийг хамгийн сайн гэж дүгнэх агаад дэлхийн шилдэг их дээд сургууль гэдэг жагсаалтад АНУ-ын сургуулиуд л дүүрэн байдаг. Үүнийг бодоод үзнэ биз дээ.

Дахиад давтая, та нэгэнт тэнд боловсрол эзэмшээд ирсэн бол, эсвэл боловсрол эзэмшихээр зэхэж байгаа бол сайн байна. Гэхдээ гурван зүйлийг санаж, мөрдлөг болгож яв:

1. Баруунд нэг их чухал зүйлийг зааж өгнө. Тэр бол аливаа зүйлийг баримттайгаар судлах. Зөв. Гэхдээ цаадуул чинь танд мэдээллийн эх үүсвэрийг шалгах ёстойг хэлж өгөхгүй. Ер нь бол ямар ч мэдээллийг элдэв боловсруулалтгүйгээр, цэврээр нь, натуралаар нь олж аваад өөрөө боловсруулалт хийж байгаарай.

2. Аливаа зүйлийг тэнцвэртэй судалж сураарай. Хэрэв чи ардчилал, зах зээлийг судалж байгаа бол сайныг нь бас муутай нь судал. Зулын доор харанхуй гэж тэнд бас муу юм байж л таараа. Дарангуйллын тогтолцоог, комунизмыг сохроор бүү муул. Тэнд ч бас сайн юм байж юу магад.

3. Хамгийн гол сурч, мэдэж, ойлгож авах зүйл чинь үндэсний эрх ашиг юм шүү. Өөрийгөө таниагүй байж, өрөөлд зааж сургана гэж байдаггүйтэй адил Монголоо мэдэхгүй байж, Монголыг хөгжүүлнэ гэж ч юу байхав. Үндэсний эрх ашиг гэдэгт сул талыг нь ч бас хэлдэг гэдгийг ойлгоорой. Монголчуудын сул тал бол хэтэрхий их амбиц, нэгдэл нягтралгүй байдал. Захын дурак үүнийг мэддэг. Хүнд муугаа бүү үзүүл.

Төгсгөлд нь хэлэхэд Америк гэж үндэстэн байдаггүй, Америк ашиг сонирхол гэж л бий. Харин Монгол гэдэг үндэстэн ч бий, тусгаар улс ч бий, ашиг сонирхол ч бий. БҮҮ МАРТ!.

Read more!

ARE YOU VEGETARIAN? - ТА НОГООЧИН ХҮН ҮҮ?

Англи хэл үзэж байсан ихэнх хүмүүс vegetarian гэдэг үгийг анх харангуутаа ногоочин, тариачин гэж шууд орчуулах гээд байдаг. Энэ нь яалт ч үгүй үгийн үндсээс ургуулан, монголоор сэтгэсэн эндүүрэл. Үүний эсрэгээр "цагаан хоолтон" гэдэг үгийг шууд үгчлэн (white meal eater гэдэг ч юм уу, хэ хэ) орчуулбал гадныхан "мах иддэггүй, ногоо иддэг" хүн гэж яавч шууд хүлээж авахгүй байх. Өөрөөр хэлбэл ганц үгийн гарвал үүслээс бид юу идэх ёстойгоо ухамсарлаж болохоор...

Миний нэг үзэл бодол байдаг. Дэлхийн бөмбөрцгийн хаана (аль өргөрөг, уртраг, өндөршил, чийгшил, үүлшилд) амьдран суугаагаас хамаараад, ямар уур амьсгал ноёлж буйгаас (өвөл зун хавар намар, халуун хүйтэн, хуурай борооны улирлаас) шалтгаалаад, тэр ч байтугай эцэг эх чинь юу идэж ууж байснаас хамаараад чиний хүнс чамд тохирч байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл Монголд оршин байгаа харийн хүн нутагтаа амьдарч байгаа бидэнтэй төстэй боловч үл ялиг өөр бүтэцтэй хооллох ёстой гэж.

Хэрэв тэр эрхэм маньтайгаа адилхан махыг мангас шиг залгиад байвал хэдэн үе удмаараа ногоо зулгаасан, бие махбодь нь махчин араатныхан шиг бус, өвсөн тэжээлтэн шиг бүтэцтэй болсон түүний ирээдүй машид бүрхэг болно. Эсвэл өнөөх маань би угаасаа өвсөн тэжээлтэн тиймээс махан идэштэй байж чадашгүй хэмээн зөрүүдлэн зүтгэх аваас Монгол нутгийн уул, ус, нар, салхи түүнийг мөн өршөөхгүй. Учир явдал ийм тул тэрбээр хоол хүнсэндээ туйлын анхааралтай байхаас аргагүй.

Яг ийм итгэл үнэмшлийн улмаас би сүүлийн үед элбэгшээд байгаа "эрүүлийг сахигч, буяныг хураагч" олон сайхан бясалгагч нөхөддөө цагаан хоолны дэглэм барихдаа нэг зүйлийг тун их анхаарвал зохино хэмээн зөвлөдөг. Энэ бол дэлэнт малын шимт сүүнээс хэзээ ч битгий татгалзаарай гэдэг зөвлөгөө. Тайлбарлавал, сүү уу гэж байгаа юм биш, харин өрөм, ааруул, ээзгий, аарц, зөөхий, айраг, тараг, уураг, шар тос, цагаан тос, бяслаг... гэх мэтчилэн цагаан идээг заавал хэрэглээрэй л гэсэн санаа. Мах идэхгүй байж болно, магадгүй сайн ч зүйл биз.

Ер нь Монгол хүн заавал мах иддэг байх албагүй. Эхнэрийн минь дээд удамд төрөлхийн цагаан хоолтой хүмүүс хэд хэд байсан агаад тэд бүгд өвдөх зовох зүйлгүй, өндөр насалсан гэдэг. Хотын суугаа ажилтай биднээс хэд дахин их энерги шаарддаг ажилтай, амьдралын хэмнэлтэй малчин хүмүүс байж шүү дээ. Гээд бодохоор Монгол нутагт заавал мах идэж алдсан энергиэ нөхөх албагүй нь илт боловч цагаан идээнээс татгалзах нь харин эсрэг үр дүн дагуулна.

Шууд хэлэхэд Арьяавал чинхай бясалгалаар дагнаж байгаа хүмүүс сүүн бүтээгдэхүүнээс татгалзсанаар өөрсдийгөө алж байгаа нь илт харагддаг. Тэд магадгүй оюуны хувьд өндөр чадавхитай байх (өөрсдийнх нь итгэл үнэмшлээр шүү) боловч бие махбодийн хувьд ачаалал даах чадвар сул, бяр чадалгүй нэг л үхээнц, дорой харагддаг. Тиймдээ ч аливаа өвчин зовлонд амархан сөхөрч байгаа тал ажиглагддаг.

Ингээд хэлчихээр андууд маань эрс дургүйцэх байх, магадгүй. Гэхдээ монгол нутагт амьдарч байгаа монгол хүн монгол өвс, агь, таана, хөмүүл идсэн монгол малын мах, сүү, цагаан идээнээс голлон авдаг тэр микро элементүүдээ бүрэн авч чадахгүй байна гэдэг яавч сайн зүйл биш. Мэдээж тэр өмнөд газартаа, чийглэг зөөлөн уур амьсгалтай, халуун дулаан нутагтаа бол өвс ногоогоо түүж идчихээд явахад мах иддэг маниас илүү эрүүл чийрэг байна л даа, ойлгомжтой. Үүнтэй агаар нэг, халуун зунаар тонн тонноор мах залгиад байгаа өнөө цагийн монголчууд урт насалж удаан жаргахгүй нь нэн тодорхой.

Шог зохиолч Цэнддоо гуай "Монголчууд ухаантайдаа, эрүүл мэндээ бодсондоо зун мах иддэггүй байх. Харин хөргөгч байхгүй болохоор л махаа хадгалж чадахгүйгээсээ болоод зун мах иддэггүй байсан" гэж бичсэн байдаг. Энэ бодвол хошигнол байлгүй дээ. Би бол харин ч ухаантай болохоор мах иддэггүй байсан л гэж боддог. Зун мах идсэн хүн ер яадаг билээ дээ, аахилаад л дотор бүлхийчхээд л... Зун зугаалгаар явж үзээгүй хүн байхгүй, зугаалгаар хорхог хийж идээгүй хүн ч байхгүй биз.

Уг нь байна шүү, бидний өвөг дээдэс идье л гэвэл заавал удаан хадгалаад байх албагүй, өдрийн нэгийг хагалаад идсэн ч болох л байсан. Хотонд байгаа хонио биш гэхэд тал нутагт сая саяараа сүрэглэдэг байсан зээр гэдэг амьтан байж л байсан. За тэгээд хөргөгч зохиогдохыг хүлээлгүй, хэдэн мянган жилийн турш махаа борцлоод, шуузлаад, хатаагаад яаж л бол яаж хадгалсаар, идсээр ирсэн ухаантай ард түмэн. Угаас монголчууд мах болон сүүг хамгийн олон янзаар боловсруулж чаддаг гайхамшигт өв соёлтой үндэстэн билээ.

Цагаан сараар явган, эсвэл морь унаад айл хэсэхэд бууз, банш сүрхий сайн шингэдэг. Өдөртөө 10 айлаар ороод нэг айлд 3 бууз (нэг бууз ойролцоогоор 30гр махтай) идсэн гэхэд л 30 бууз далд хийчихсэн (900гр мах идчихсэн) байх нь энүүхэнд. Хажуугаар нь идээ, битүүлэг амсах, салат зууш гэх мэт мэр сэр эсэн бусын юм (ер нь голдуу мах) чихээд болоод л байдаг. Харин машинтай айл хэсэхээр л ямар ч юм огт шингэдэггүй юм байна лээ. Хариулт нь тодорхой байх.

Read more!

ШАГНАЛ

Монгол улсын ардын ..., хөдөлмөрийн баатар, төрийн соёрхолт, гавьяат ...

Сонсоход сүрдмээр байгаа биз. Ийм айхтар гуншинтай бишрэм амжилт гаргаж, тив дэлхийд эх орныхоо нэр сүрийг цуурайтуулж, өөрөө мөн ч сайхан амьдардаг байхдаа... Гэж бодвол худлаа шүү. Хувийн өмч хөрөнгийг үзэн яддаг өмнөх дэглэмийн үед ийм маягаар аргалдаг байлаа. Байлаа ч юу байхав, одоо ч байсаар л байна. Одоо больё л доо.

Одоогийн бүх шагналууд соци нийгмийн үеэс улбаатай. Улбаалсаад ч байх юмгүй, зүгээр л бүх одон, медаль, цол, тэмдэг тэр чигээрээ Оросыг хуулбарласан. Ганцхан хуулбарлаагүй шагнал байдаг нь уул нь Алтангадас одон. Содон нэртэйг ч хэлэх үү, магадгүй бусдаас хуулбарлаагүй ч болоод тэр үү, ард түмний дунд Алтангадас одонгийн тухай олон хууч яриа байдаг. Тухайлан тийм учраас Алтангадас одонгоор шагнуулна гэдэг их нэр төрийн хэрэг гэж ойлгогддог байв. Одоо бол харин эсрэгээрээ, хамгийн "хямдхан" одон.

Капи нийгэм руу ороод нэмж гаргасан ганцхан шагнал байдаг нь Чингисийн одон. Хаа очиж жилдээ ганц удаа, тэгээд ч үнэхээр өндөр гавьяа байгуулсан бөгөөд хамгийн гол нь ахмад хүнийг шагнаад байгаа юм. Иймдээ одоохондоо нэр хүндээ алдчихаагүй, өргөн хүндэтгэлтэй хэвээр байгаа нь сайшаалтай.

Харин ганц ч шагнал хасагдаагүй. Хөдөлмөрийн гавьяаны "улаан туг"-ийн одон, Байлдааны гавьяаны "улаан туг"-ийн одон, Цэргийн гавьяаны "улаан туг"-ийн одон. Хэ хэ, улаан туг, ха ха ха. Бас байлдааны гэж байхад цэргийн гэж бас давхар байдаг нь ч бас юув дээ. Эсвэл эсрэгээрээ ч юм уу.

Ер нь бол аливаа улс оронд одонгоор шагналаа гэх ахул цэргийн хүнийг шагнажээ, тэр хүн нь баатарлаг гавьяа байгуулжээ гэсэн ойлголт л төрдөг. Харин энгийн хүнийг шагнадаг шагнал нь цөөн бөгөөд одон, медаль гэхээсээ илүүтэй гол төлөв өргөмжлөл, хэргэмийн шинжтэй байдаг юм билээ. Язгуур угсааны ойлголтыг бүрэн утгаар нь, хүнтэй юутай хээтэй нь арчаад хаячихсан Монголд бол цол гээд хөрвүүлчихэж болох юм.

Гэнгүүт Монголоор дүүрэн ардын, гавьяат цолтнууд, за тэр салбарын тэргүүнүүд бол "илүү" шүү. Энэ дуучид, жүжигчид заавал урдаа нэг сэтэр зүүхгүй бол болдоггүй юм уу хаашаа юм. Хөгшчүүдийг ч хөөрхий гэхэд, залуус нь юу вэ??? Ичдэггүй юм байх даа.

За за нуршаад яахав, Монгол төрийн одон медалийн үүх түүх, мэдээллийг дараах холбоосуудаар ороод харчихна биз.

http://www.sport.gov.mn/?q=node/36
http://www.president.mn/mongolian/node/878
http://mashbatotgonbayarsarlagtay.blogspot.com/2008/06/blog-post.html

Миний санал бол энгийн, нэг ч шагнал нэмэхгүй, харин одоо байгаа шагналыг бараг буйгаар нь хасах. Ингэхдээ:
1. Хөдөлмөрийн баатар, ардын болон гавьяат цолуудыг хасах,
2. Чингисийн болон Алтангадас одон, Цэргийн гавьяаны одонгоос бусад бүх одонг хасах. Үүнд алдарт эхийн одон мөн хамаарна.
3. Яам, салбаруудын бүх шагналуудыг хасах. Үүнд мэдээжээр, нэн тэргүүнд салбарын тэргүүн, за тэгээд яамны жуух, хүндэт өргөмжлөл энээ тэрээ бүгд орно.
4. Ойн медалиудаас бусад бүх медалийг хасах.

Одоо үлдсэн нь:
1. Улсын баатар - Эх орныхоо өмнө үнэхээрийн баатарлаг гавьяа байгуулсан хүнд олгогдоно. Дайн байлдаангүй, энх цагт бол олгогдохгүй нь тодорхой.
2. Чингис хааны одон - Одоогийн журам болж байнаа. Гэхдээ шууд нас заасан нь шударга. Тухайлбал 60-аас дээш насны гэдэг ч юм уу.
3. Төрийн соёрхол - Үнэхээрийн мундаг бүтээл хийсэн хүнд олгоно. Мундаг бүтээл гэдэг нь үр өгөөжтэй, ашиг тустай байна гэсэн үг. Жишээлбэл, инженер Н.Нацагнямд олгосон нь зөв, яагаад гэвэл ашиг тустай зүйл хийсэн. Харин дуучин Д.Болдод олгосон нь буруу, яагаад гэвэл бүтээл нь ямар ч ач холбогдолгүй, үр өгөөжгүй учраас. Дуу хөгжим учраас өгөөжгүй гээгүй ээ, урлагийн үнэ цэнэ гэж нэг юм бас байнаа байна.
3. Алтангадас одон - Мундаг, суут бүтээл хийгээгүй ч гэлээ эх орныхоо нэр төрийг олон улсад өргөн мандуулсан хүмүүст олгоно. Жишээлбэл дэлхийн аварга, олимпийн дэвжээнээс медаль авсан тамирчид, олон улсын тэмцээнд тэргүүлсэн дуурийн дуучид, хөгжимчид, балетын бүжигчид, том нээлт хийсэн эрдэмтэн... гэх мэт. Хамгийн гол нь цэргийн бус хүмүүсийг шагнадаг одон.
4. Цэргийн гавьяаны одон - Арай ч улсын баатар болчихооргүй, гэхдээ яалт ч үгүй гавьяа байгуулсан цэргийн хүмүүсийг шагнах одон. Иргэний болон цэргийн шагнал тусдаа байх ёстой.
5. Ойн медалиуд - Энэ яахав дээ байж л байна биз. Угаасаа тогтмол биш, тухай бүрт нь гаргах эсэх болон ямар үндэслэлээр олгох асуудлыг нь УИХ-аар хэлэлцдэг юм чинь. Тэгээд ч өөр хоорондоо 5-10 жилийн зайтай болохоор асуудалгүй.

Дээрх шагналуудыг нэг ч төгрөг дагалдуулахгүй. Ингэснээр төрийн шагнал гэдэг бол харин ч нэг агуу их нэр тэр, асар их хүндэтгэл болж хувирна. Нэр хүнд нь өсөөд ирэхээр хаашдаа ард түмэн тэднийг эд мөнгөөр мялаачихна даа. Мөнгө бол шагналыг гутааж, нэр хүндийг нь унагадаг. За тэгээд ч угаасаа үнэхээр агуу гавьяа байгуулсан, сайхан бүтээл хийсэн бол аандаа олон түмний хайр хүндлэлийг дагаад орлого ашиг нь ороод л ирнэ.

Алдарт эхийн одонг үгүй хийдэг нь зүгээр л энгэрт зүүдэг төмөр болон хоосон цолыг нь үгүй хийж байгаа юм. Харин олон хүүхэдтэй айлд олгох тогтмол мөнгөн урамшууллын тогтолцоог бий болгож, улмаар олон хүүхэд төрүүлж, өсгөсөн, өндөр настай эхчүүдэд нэг удаагийн мөнгөн тэтгэмж олгохоор зохицуулсан нь зүйтэй. Гэхдээ гол шалгуур нь төрүүлсэн хүүхдүүд нь эсэн мэнд бойжиж байгаа, зөв хүмүүжилтэй (шоронд ороогүй, сургууль завсардаагүй... гэх мэт) зэрэг үзүүлэлтүүдийг харгалзан үзнэ.

Бусад эсэн бусын шагнал, ялангуяа төрийн бус байгууллагуудын олгодог эсэн бусын цол, хэргэм, шагналыг зүгээр л дураар нь тавьчих. Тэртэй тэргүй онигоо болно. Авсан нь ч ичнэ, авч өгсөн нь ч эвгүй байдалд орно, өгч байгаа нь ч яахав "шир" царайлаад л мөнгөө хармайлна. Төрийн шагналыг хумиад, цөөлөөд, хатууруулаад ирэхээр эхэн үедээ төрийн бус байгууллагын шагналууд олширно. Олшрох тусам үнэ цэнээ алдана, тэгээд цаг хугацааны эрхээр аандаа хог болно, онигоо болно.

За одоо хамгийн гол нь төрийн дээд шагнал олгох, шалгаруулах, дэвшүүлэх системийг өөрчлөх. Шалгаруулах бол тусдаа асуудал. Нэрийг нь дэвшүүлээгүй бол шагнал авах боломжгүй болж байгаа нь хамгийн аюултай. Нүдэн дээр улайм цайм гавьяа байгуулсан хүнийг шагнах ёстой атал юу хийсэн, бүтээсэн нь ч бүү мэд нэг нөхөр шагнуулчихдагийг бүгд мэддэг, харамсдаг, бухимддаг. Яагаад ийм байна вэ гэвэл тэр гавьяатны нэрийг дэвшүүлдэггүй л байхгүй юу! Шагналд нэр дэвшихийн тулд удирдлагадаа, боловсон хүчиндээ нэр талтай байх хэрэгтэй. Боловсон хүчин энэ нөхөр архи уудаг, эсвэл гэр бүлийн тогтворгүй, эсвэл боловсрол муутай ч гэдэг юм уу, нэг тэнэг шалтаг олоод л шагналд нэр дэвшүүлэхгүй байх тохиолдол олон. Тиймээс шагналд доороос нэр дэвшүүлэх биш, харин дээрээс хайж олоод шагнадаг тогтолцоог бүрдүүлэх нь зүйтэй.

Төгсгөлд нь хэлэхэд үндэсний бөх, уяач, харваач нарт цол олгох тухай асуудал нь хуульчлагдсан байдаг мөртлөө төрийн дээд шагнал нь хуулиар бус дүрмээр зохицуулагддаг юм байна лээ шд. Сонин байна уу?!

Read more!

ХЭД ХЭРЭГТЭЙ?

Хүн тайван амьдрахад сард хэдэн төгрөг хэрэг болох вэ?

Ямар нөхцөлд яаж амьдарч байгаагаасаа шалтгаалах байх л даа, мэдээж. Би дундаж хүн, дундаж байхыг хүсдэг, үүнээс өөр амьдрал мэдэхгүй. Тэгэхээр дундаж айлаар л тооцоо хийе.

Дундаж айлаа 30 гаран насны залуу хосууд, 2 өрөө байртай, 1 суудлын тэрэгтэй, 2 хүүхэдтэй, 1 нь цэцэрлэгт, нөгөө нь бага ангид сурдаг гэе. Тэгээд энэ хүмүүст шаардлагатай сарын орлогыг тооцох гээд үзэе. Үүний тулд эхлээд хэрэгцээтэй мөнгөө бодно. Зардлыг ахиухан төсөвлөдөг дүрмээр тооцоё.


Хэрэгцээний шатлал ёсоор эхлээд хүнсний зардлыг бодох хэрэгтэй. Тухайн айл ямар хоол хийдэг, ямар орцтой, ямар хачиртай, хэр порцоор хийдэгийг нь мэдэхгүй учраас зүгээр л 1 порц хоол 5,000 төгрөг, өдөрт нэг хүн 2 хоол иднэ, хүүхэд бол хагас порц гэвэл сард нийт 900,000 төгрөг. Гуанзны төсвөөр бодчихлоо, уучилна биз. Гэхдээ мах, гурил, будаа... гээд л юмны үнэ ямархуу болоод байгаа билээ. Дээрээс нь бага хүүхдүүд зөвхөн хоол идээд л болчихдог, энэ айлд нэг ч зочин ирдэггүй гэвэл худал тул иймэрхүү маягаар тооцоход ер буруудахгүй.

Оршин суух зардал кабель, СӨХ, талбай, халаалт, цэвэр бохир ус гээд сард 60,000 төгрөг. Үүн дээр цахилгаан, за 40,000 төгрөг гэе. Нийт 100,000 төгрөг.

Аав ээж хоёр өдөр бүр ажилдаа явна, ирнэ, хүүхдүүдээ хүргэж өгнө, авна. Энэ бол ажлын өдөр. Харин амралтын өдөр хагас сайнд өвөө, эмээгийнд зочилно, бүтэн сайнд Зайсан гардаг, эсвэл зах гарч хүнсээ цуглуулдаг. Энэ бүхэнд талдаа 5 км явдаг, машин нь хотын бөглөөнд 100 км-т 13 литр шатахуун зарцуулдаг. Ерөнхийдөө өдөрт 50 км явдаг гээд тооцвол бензиний зардал ойролцоогоор 360,000 төгрөг. Нэмэх нь гадаа зогсоол хоногийн 3,000 төгрөг гэвэл тээврийн зардал сардаа 450,000 төгрөг. Машинтай болохоор автобусанд суудаггүй, такси барьдаггүй гэж бодлоо. Энд мөн л тос солих, техник үйлчилгээ хийлгэх, дугуй солих... гэх мэт техник арчилгааны олон зардлын тухай дурьдсангүй.

Харилцаа холбооны тариф хямдарсан өнөө үед холбооны зардал сард 100,000 төгрөг байхад хаваасаг. Үүнд аав, ээжийн гар утас, нэмэх нь интернэт. За тэгээд хувийн хэрэглээний мөнгийг том хүмүүс 100,000, хүүхдүүд 50,000 гэвэл нийт өрхийн хувийн хэрэгцээ 300,000 төгрөг болно.

Ингээд энэ дундаж амьдралтай бөгөөд "айхтар үрэлгэн" айлын сарын хэрэгцээ 1,850,000 төгрөг боллоо. За бусад болзошгүй зардал (буяны хандив, сайн дурын хандив, баяр ёслолын заллага... энэ тэр гээд алийг хэлж барах) 150,000 төгрөг байдаг гээд энэ айлын сарын хэрэгцээ 2,000,000 төгрөг буюу 1,177 ам.доллар байна.

Болж байнаа, давгүй шүү. Ингэтлээ цамаан загнасан гэхэд тийм ч аймаар тоо гарсангүй. Дэлхийгээс хэтрээд явчихсан юм ч алга.

Гэхдээ бид дундаж гэж ярьсан. Тиймээс энэ айл байраа моргэйжээр, машинаа лизингээр авсан байх ёстой. За тавилгыг ч дүүрч. Аав ээж нь хуримын зардлыг нь гаргаад, амьтан ах дүү хуримын бэлэг өгсөн гэж итгэе.

2 өрөө байр дунджаар 100 сая байдаг гэвэл урьдчилгаа 30%, жилийн 8%-ийн хүүтэй, 20 жилийн иппотекийн зээл авсан тохиолдолд урьдчилгаа 30 сая төгрөг шаардлагатай болохоос гадна сар бүр 590,490 төгрөг төлөх үүрэг хүлээнэ. Машин 10 саяаар авахын тулд мөн дээрхийн адил урьдчилгаа 30%, сард 1.5%-ийн хүүтэй, 2 жилийн лизинг авч урьдчилгаанд 3 сая төгрөг нэг дор төлөх агаад сар бүр 350,175 төгрөг төлөх болно. Урьдчилгаа төлбөрүүдийг хэрхэн яаж олсныг нь "хөрөнгө, орлогын мэдүүлэгт" нь тусгалгүй орхиод зөвхөн сарын зарлагыг нь л үргэлжлүүлэн тооцоё.

Эдгээр зээл төлбөрүүд нэмэгдсэнээр энэ айл сард 2,940,665 төгрөг (1,730 ам.доллар) олох шаардлагатай болж байна. Энд нэг зүйл анзаарагдаж байгаа байх. Бид хувцас хунар авах тухай юу ч яриагүй. За дүүрч, ойрын 2 жилдээ нүцгэн гүйцгээнэ биз. Машинтай юм чинь гутал, хувцас элэгдэхгүй, урагдахгүй, даарахгүй, норохгүй гээд л бодчихоос. Машины лизинг дууссаны дараа л хувцсаа шинэчлэе. Хувцаснаас гадна баяр ёслолын зардал гэж нэг айхтар "цөм цөм" мөнгийг мөн тооцсонгүй. Ялангуяа, цагаан сар бол онцгой, залуу хүмүүсийг бол үнэн хашраана. Шинэ жил ч мөн дутахгүй "залгина". Наадам л хамгийн сайхан баяр даа... За дэмийрэх ч яахав, үргэлжлүүлэе.

Зардал тал нь ийм байдаг байж. Одоо орлого талыг нь бодоод үзье.

2,940,665 төгрөгийг эр, эм 2-т 60:40 харьцаагаар хувааж үзвэл нөхөр гар дээрээ 1,764,399 төгрөгийн цалин сард авах ёстой болно. Гэхээр нэрлэсэн цалин нь 2,144,666 төгрөг байх нь. Харин эхнэрийн цэвэр цалин 1,176,266 төгрөг гээд нэрлэсэн цалин нь 1,443,538 төгрөг болж байна. 50:50 харьцаагаар авч үзвэл эр эм 2 тус бүр 1,806,583 нэрлэсэн цалинтай байх ёстой.

Энэ дайны цалин өгдөг цөөхөн газар, албан тушаал байдгийг бодолцож үзвэл ч энэ эр эм хоёр ч хоосонгүй нөхдүүд байх нь. Тэдгээр газруудын тавьдаг шаардлага, ажлын ачаалал ямар байдгийг багцаалах тул энэ айлын хүүхдүүд ч өвөө, эмээ хавьцаагуур л голдуу байх хэрэгтэй болж байна.

Энэ бүхэнд ирээдүйн тухай, тухайлбал хуримтлалын тухай ямар ч өгүүлбэр байхгүйг ИРГЭН та анзаарч л байгаа байлгүй дээ.

Дэлхийн үнэтэй, Монголын цалинтай эх орон минь та ТӨРд үнэнчээр ажиллах ямар ч бололцоо олгохгүй юм даа...

Read more!