Tuesday, December 22, 2015

ҮНДСЭН ХҮНС

Мао Зе Дун төрийн эрхэнд гарч ирэхдээ "Би энэ олон хүнийг боловсролтой болгож чадахгүй. Харин өлсгөхгүй байж чадна" гэж хэлээд бүх оюутан, сэхээтнүүдээ хөдөө аж ахуй руугаа ажилд хөөсөн гэдэг. Зиа нэг иймэрхүү л маягийн юм болсон "гэсэн". Гэхдээ түүний зөв байсаан. Бүх түүхэндээ өлөн зэлмүүн явсан хятадууд одоо ёстой цадахын сайнаар цадаж, хэхрэхийн дээдээ хэхэрч байгаа. Шалтгаан нь тэнд хоол хүнс маш хямд...

Өлсгөлөн, гуйлгачин хятадууд цадаж болоод байхад бүх түүхэндээ хэзээ ч өлсөж үзээгүй "хүн нь нэмэгдвэл хүнс нь нэмэгддэг" Монголчууд харин одоо юм л бол өлсөж үхчих гээд байх болов. Шалтгаан нь Монголд хүнс хоол хамгийн үнэтэй байна. Тэр тусмаа үндсэн хүнс нь.

Монголчуудын үндсэн хүнс тэжээл бол ерөөс мах юм. Тэр тусмаа 5 хошуу малын мах. Тэгэхээр махны үнэ доогуур байх нь Монголчуудын хувьд тун чухал асуудал гэсэн үг. Үүнийг шийдвэрлэх арга замын талаар ярих гэсэн юм. Гэхдээ эхлээд яагаад үнэтэй байгаа тухай жишээн дээр тайлбарлая.

Үүрээр 4 цагт Дундговийн нэг нөхөр Хүчит Шонхор дээр ирээд махаа үнэтэйхэн өгчих гээд үзэж тарж байтал Хэнтийн нэг нөхөр 4.30-д ирээд жаахан харж байснаа өөрийнхөө махыг навс хямдруулж, гялс зарчихаад явчихаж байгаан. Үүнээс болоод нөгөө Дундговийн баагий, бас бус нөхдүүд яалт ч үгүй буулгахаас өөр аргагүй болж байх жишээтэй. Энэ бол зах зээлийн жам, эрүүл үзэгдэл.

Зүүн аймгийнхан харьцангуй зам харгуй нь ч бартаа багатайг хэлэх үү зах дээр түрүүлж ирээд ахиухан үнээр махаа өгчих гээд байж байтал гэнэт зүүн аймагт "шүлхий гарсан" мэдээ гараад махных нь үнэ будаа болно. Ингээд хөөрхий зүүн аймгийнхан махаа навс унасан үнээр зарсан болоод шатаад буцна. Махыг нь авсан мафийнхан түүнийгээ баруун аймгийн мах гэсэн шошго наагаад тэнгэрт хадсан үнээр төрд шахна. Энэ бол мах дагнасан, төр дамнасан мафийн ажиллагаа.

Төр хэдийгээр баталгаатай худалдан авагч мөн боловч ядуу учир худалдан авалт нь бас хязгаартай. Ядахад төрийн зоорь нь тун ядмагханыг хэлэх үү, угаасаа туранхай мах авсныг ч хэлэх үү, хавар нөөцийн мах гарах үед хүмүүст гологдоно. Харин махны мафи аль тарганаас нь аваад сайхан зоориндоо цэмбийтэл хураасан махаа гаргаж баахан мөнгө хийнэ.

Ингээд зүүн аймгийн малчид будаа болов. Баруун аймгийн малчид энэ "далим"-д даам гарна гэж бодож байвал худлаа. Намар нь гайгүй шиг үнээр махаа зарах боловч хавар нь нөөцийн мах гарч ирэх үед баруун аймагт "боом гарах" бөгөөд өвчин хэзээ гарсан, мах хэзээ бэлтгэгдсэнээс үл хамааран малчдын махны үнэ навс унана. Харин нөөцлөгдсөн махны үнэ унахгүй бөгөөд эрт бэлтгэгдсэн учир аюулгүй гэдэг мэргэжлийн байгууллагын дүгнэлт гарснаар мах өндөр үнэтэйгээр нийлүүлэгдэнэ.

Энэ бүхний үр дүнд хотынхон "муусайн малчид" хэмээн зүхнэ. Өөрөөр хэлбэл Монголчууд хагаран бутарна...

Ерөнхий ажиллагаа нь явж явж ХАЛААЛТ болж хувирч байгаа биз. Монголд болж байгаа үйл явдал бүхэн дандаа иймэрхүү үр дүнд хүрдэг нь "сонин" юм шүү.

Тэгэхээр махны үнэ өсөхөд малчид биш ченжүүд, махны мафи буруутай байх нь. Гэхдээ ер нь бол бага гарын ченжүүд махны үнийн өөрчлөлтөд нөлөөлөхөө болиод удаж байгаа тул мафийн хариуцсан ажил болж таарна.

Энэ жилийн хувьд мах хямдхан байнаа. Урьд үзэгдээгүйгээр хямдарч байна. Мах хямдарч байгаа нь хотын маньд зол боловч хэдэн муусайн малчдад маань таагүй байна. Ерөнхийдөө махны үнэ буурч байгаад малчдын "гавьяа" их. Учир нь зуд болж магадгүй, эдийн засгийн хямрал (мөнгөний хэрэгцээ) гэсэн 2 шалтгааны улмаас тэд маш их мах бэлтгэж махны нийлүүлэлт нэмэгдэж байна.

Энэ жил үнэндээ нөөцийн мах бэлтгээгүй, төр худалдан авалт хийгээгүй нь махны үнийг хөөрөгдсөнгүй, мах дагнасан мафи ажилласангүй. Энэ жил энд тэнд ийм тийм халдварт өвчин гарлаа гэсэн мэдээлэл гараагүй болохоор мафи ажиллаагүй байх гэж тааж байна. Иймд цэвэр зах зээлийн жамаараа нийлүүлэлт нэмэгдэхээр махны үнэ буурч байж болох юм.

Гэхдээ, нөгөө талаар мах дагнасан мафи гадаадад мах экспортлох зорилгоор мах нөөцөлж эхэлсэн сураг ажиг бас байна. Нөөцөө хямд бэлтгэхийн тулд чимээгүйхэн махны үнэ унагаад байж бас магад. Тэдэнд том том зоорь бий. Тэд л мах нөөцөлж чадна. Тэгээд ч хэрэв энд тэнд өвчин гарлаа гэж шуугивал гадаад руу мах гаргах төлөвлөгөө нь нурчих гээд байсан байж ч болох. Тийм учраас мафи ажиллаагүй гэж дүгнэхэд эртдэнэ.

Түүнээс гадна махны үнэ угаасаа намар буурдаг. Харин хавар юу болохыг хэн ч хэлж мэдэхгүй. Саяхан нөөцийн мах бэлтгэх тухай засгийн шийд гарчихлаа. Энэ бол таагүй л мэдээ. Яагаад гэвэл төр оролцоод эхлүүт нөгөө зах зээлийн жам чинь байхгүй болчихдог. Хойтон хавар махны үнэ бараг л өсөж манийгаа "алах" байхаа даа.

Тэгээд л учраа мэдэхгүй хүмүүс дахиад л малчдыг зүхнэ. Үнэндээ махны үнийн хэлбэлзэлд малчид буруугүй. Малчид бол үнэ тогтоодоггүй, харин дагадаг хөөрхийлөлтэй "үйлдвэрлэгчид" гэдгийг одоо та ойлгосон байх.

Би махны үнэ өсөхөөс ухаангүй айдаг. Яагаад гэвэл 92-93 оны картын барааны гашуун зовлонг биеэр үзсэн. Хүрээний гаралтай, хөдөө хамаатан садангүй манайх мэтийн унаган хотын айлууд тэр үед үнэндээ зутарсан. Тэр их "өлсгөлөн"-ийн үеэр зүрх муутай өвөө маань бөөрний дутагдал (ө.х тэжээлийн дутагдал) оноштой өөд болсон. Тэр тухай болон хүнсний хангамжийн талаар ийм юм бичиж байлаа. Асуудал шийдэгдээгүй хэвээр байгаа болохоор одоо ч хоцрогдоогүй байна.

Ийм учраас би махны үнийн өсөлтөд үнэхээр эмзэг ханддаг. Одоо ч бараг бүгдээрээ хотод амьдардаг болсон цагт надтай адилхан "аймхай" хүмүүс энэ Монголоор л нэг болж байх шиг. Гэлээ гэхдээ би ухвар мөчид зарим нэгэн шиг уугуул соёлоо, гарал үүслээ, үндэс угсаагаа, нүүдэлчин мал аж ахуйгаа, хөдөөнийхнийгөө, малчдыгаа муулж, зүхэж үнэндээ чадахгүй, хүсэхгүй байна. Харин эрүүл саруулаар сэтгэж энэ бүх гай гамшгийн учир шалтгааныг тодруулж, зовлонгийн "үндэс"-ийг суга татаж хаяхыг хүсэж байна!!!

Read more!

Tuesday, December 1, 2015

ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ҮҮ, ПАРЛАМЕНТ УУ?

Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болох нь зөв гэсэн үзэл бодол нийтэд элбэг байна. Энэ тал дээр өөрийн байр суурийг илэрхийлье. Эхлээд Ерөнхийлөгчийн засаглал гэж юу вэ гэдгийг тодорхойлох нь зүйтэй байх. Учир нь олон нийт энэ тал дээр зөв ойлголтгүй яваад байна.


Ерөнхийлөгчийн засаглал гэдэг нь үндсэндээ Ерөнхий сайдгүй буюу Ерөнхийлөгч нь өөрөө гүйцэтгэх засаглалаа тэргүүлдэг гэсэн үг. Тийм учраас нийтийн ойлгож байгаа шиг парламентгүй биш, харин ч ихээхэн хүчтэй парламенттай байдаг. Хууль тогтоох эрх мэдлийг аль ч улсад, ямар ч засаглалд зөвхөн парламент эдэлдэг. Улсын төсвийг батлах газар нь ч мөн парламент байх агаад үүгээрээ Ерөнхийлөгчийг хянадаг. Ерөнхийлөгчийн засаглалын парламентын засаглалаас ялгарах ялгаа нь ердөө л Ерөнхийлөгчийг парламент огцруулах эрхгүй байдагт л оршино. Түүнээс ихэнх зүйл нь ерөнхийдөө адилхан.

Та нар ер нь анзаарсан уу, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улсад л төрийн эргэлт, бослого, үймээн самуун харьцангуйгаар их гардаг гэдгийг. Яагаад гэвэл Ерөнхийлөгч нь огцор гэсэн ард түмнийхээ шаардлагыг хүлээж авдаггүйгээс л ийм юм болдог юм. Өөрөөр хэлбэл Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улсад Ерөнхийлөгч нь нэг бол ард түмний олонхийн саналаар, эсвэл өөрөө сайн дураараа огцрох боломжтой байдаг. Энэ нь явж явж бослого, хөдөлгөөн, төрийн эргэлтийн хэмжээнд даамжраад байгаа хэрэг.

Хагас ерөнхийлөгчийн засаглал гэвэл олон нийтийн ойлгодог шиг, хагас эрх мэдэлтэй ерөнхийлөгч гэсэн үг биш, харин ч бараг хаан эзний хэмжээний эрх мэдэлтэй ерөнхийлөгчтэй гэсэн үг. Ийм ерөнхийлөгчөд парламентаа тараах эрх хүртэл бий. Хагас ерөнхийлөгчийн засаглалтай улсад Ерөнхий сайд байх боловч тэр нь үндсэндээ ерөнхийлөгчийн даалгаврыг гүйцэтгэдэг, орлогчийн түвшний хүн юм. ОХУ, Франц, Казахстан... зэрэг цөөн улсууд хагас ерөнхийлөгчийн засаглалтай. Ийм засаглалын бүтэц нь хүссэн хүсээгүй ардчилал, хүний эрхийн асуудлаар их зөрчил үүсгэдэг. Франц одоо л тайван байгаа болохоос 20-р зуунд 2 ч удаа бослого, үймээн самуун болсон улс шүү дээ.

Харин Парламентын засаглал гэдэг нь Ерөнхий сайдаа сонгоод, тэр нь гүйцэтгэх засаглалаа авч явна гэсэн үг. Хэрэв ерөнхий сайд нь болохгүй байвал түүнийг аваад хаячих эрх нь парламентад байдаг учраас Ерөнхий сайд дураараа тонгочих боломжгүй. Гэхдээ манайх шиг зэрэмдэг парламентын засаглалтай улсад сайд нэг бүрийн асуудлыг хэлэлцэж, Ерөнхий сайдаа ажил хийлгэдэггүй. Уг нь Парламент зөвхөн ЕС-тай л тулж ажиллана, харин ЕС бусад сайд нараа хариуцдаг жамтай. Парламентын засаглалтай улсад Ерөнхийлөгч нь зөвхөн ард түмний эв нэгдийн билэг тэмдгийн чанартай байдаг ба гүйцэтгэх засаглал уруу хошуугаа ч дүрэх эрхгүй байдаг. Харин манай ерөнхийлөгч арай хэтэрсэн эрх мэдэлтэй, будлианы хутгуур. Гэхдээ парламент нь нэг танхимтай, Ерөнхийлөгч нь ард түмнээс шууд сонгогддог учир энэ нь нэг талаар зөв ч биз. Манайд парламент нь байнга гүйцэтгэх засаглалдаа саад болоод байгаа учраас хүн бүр парламентыг үзэн ядахад хүрч байна.

Энэ бол улстөрийн шинжлэх ухааны тогтсон ойлголт, дэлхий нийтэд мөрдөгдөж байгаа нийтлэг хэвшил манайд яаж замарч байгаагийн жишээ. За одоо ерөнхийлөгчийн засаглалын талаар өөрийн саналаа хэлье.

Би бол Ерөнхийлөгчийн засаглал Монголд тохирохгүй гэж боддог. Учир нь Ерөнхийлөгч ард түмнээс сонгогдох тохиолдолд өмнөх алдаануудыг давтах магадлалтай, ямар хүн гарч ирэх нь эргэлзээтэй. Ялангуяа өнөөдөр ард түмэн ийм ядуу, харанхуй байхад би лав дахиж Энхбаяр, Элбэгдоржтой болохыг хүсэхгүй байна. Тэгээд ч шударга хэлэхэд үеийн үед Монголчууд мэдээллээс хол хөндий явсан нь нүүдэлчин соёлын онцлог юм.

Нөгөөтэйгүүр Ерөнхийлөгчийн сонгууль явагдана гэдэг бол сонгуульд оролцогч маш их зардал гаргах шаардлагатай тулгарна. Монгол нутаг уужим дэлгэрийг ч хэлэх үү, явах очих газар олныг ч хэлэх үү. Тэгэхээр энэ зардлыг хувь хүн гаргасан ч тэр, улстөрийн нам гаргадаг ч бай, аль ч тохиолдолд гаргасан зардлынхаа хариуг нэхэх сөрөг үр дагавар байнаа гэсэн үг. Зардлаа мөнгөөр буцааж авдаггүй юмаа ч гэсэн, ямар нэг байдлаар эргүүлэн төлүүлэх арга хэмжээ авагдах магадлалтай л гэсэн үг.

Түүнчлэн улстөрийн намуудаас Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлнэ гэдэг чинь Ерөнхийлөгч өөрөө намын харьяаллаас татгалзахгүй гэсэн үг. Тэгэхээр Ерөнхийлөгч нь аль нэг намын хүрээлэлд байх агаад тухайн намынхаа үзэл баримтлалыг мөрдлөг болгоно гэсэн үг. Би бол үүнийг зохимжтой зүйл гэж огт бодохгүй байна. Монголд эсэн бусын онол ном, үзэл баримтлалаас илүү нүүдэлчин өв соёл, зан заншил, үндэсний онцлогийг эрхэмлэх нь хамгаас чухал гэж боддог.

Монголчууд нэг хүний удирдлагад байсан үедээ хүчтэй байсан, хөгжиж байсан гэж түүхээс харж дүгнэх нь жаахан өрөөсгөл. Яагаад гэвэл тэр үеийн олон улсын байдал, эдийн засаг, техник технологийн хөгжил, улстөрийн үзэл баримтлал, онол номлол өнөөгийнхтэй адилгүй. Хамгийн гол нь тэр үед ардчилал гэдэг юм, олон ургальч үзэл гэдэг зүйл байгаагүй. Наад зах нь сүүлийн жишээ хэлэхэд л Чойбалсан, Цэдэнбал нарын үед ганцхан нам байсан бол одоо 20 гаруй нам бий. Монголыг ингэж хувааж талцуулах биш, харин ч ойртуулж нягтруулах ёстой гэдгийг хүн бүр мэднэ. Хэрэв Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болбол Ерөнхийлөгчийн суудлын төлөө намууд ард түмнийг талцуулж, улмаар гарч ирсэн Ерөнхийлөгч нь ард түмний эв нэгдлийг эрхэмлэхээсээ илүүтэй, намынхаа үйл хэргийг эрхэмлээд ирвэл хэн түүнд хяналт тавьж, яаж хариуцлага тооцох вэ?

Төгсгөлд нь хэлэхэд, би парламентын засаглалыг, тэр тусмаа 2 танхимтай сонгодог парламентын засаглалыг дэмждэг. Ялангуяа дээд танхим нь улстөрийн намаас ангид, нутаг нуга бүрийн төлөөлөл болсон тулхтай, буурьтай, нуруутай ахмадуудаас бүрдэж, доод танхим болон гүйцэтгэх засаглалын бодлогод, ялангуяа улстөрчдийн ёсзүйд хяналт тавьж байвал хамгаас таатай.

Монгол улс хоёрхон хөрштэй, хэрэв Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болбол нэг хүнд нөлөөлөхөд илүү хялбар болно... гэх мэтийн үзэл, шүүмжлэл их байдаг. Миний бодлоор энэ бол өрөөсгөл тайлбар. Нөлөөлөхөө хүрвэл 76 хүнд нөлөөлж болдгийг бид бүгд энэ 20 жил хангалттай харлаа, мэдэрлээ. Ингэж бодож байсан дор бол харин нийт нутаг усны төлөөллийг төрийн үйл хэрэгт оролцуулах нь зүйтэй биз ээ.

Read more!

Saturday, February 28, 2015

НӨАТ

Монгол улсын төсвийн орлого нь онцгой АТ, НӨАТ, гааль гурав дээр тогтдог гээд хэлчихэд бараг алдахгүй. Яахав, сүүлийн үед АМНАТ жаахан нэмэгдэх тал бий биз. Уг нь бол эрүүл саруул эдийн засагтай улс оронд бол ААНОАТ, ХХОАТ нь түлхүү байх ёстой. Энэ дундаас түмэн олонд тэргүүн зэрэгт нөлөөлдөг НӨАТ гэж нэг том "гай" байх.

Уг нь бол онолын үүднээс Монгол шиг үйлдвэрлэгч биш, хэрэглэгч улсад НӨАТ биш, худалдааны татвар байх нь тохиромжтой. Гэхдээ энэ удаа онол номлолыг хойш тавиад, бас хэзээ нэг цагт бид үйлдвэрлэдэг болно гэдэг итгэлээр жигүүрлээд НӨАТ-ын тухай хэдэн санал шүүмж хэлье.

Нэгдүгээрт, НӨАТ-ын босгыг болиул. Бүгд төлдөг болоё. Тэгээд хувь хэмжээг бууруул. Миний тооцсоноор бол 3% байхад болмоор санагдсан. За үүнийг бол бүгд мэдэж байгаа, хүсч байгаа. Харин төр засаг хийдэггүй. Яагаадыг бүү мэд.

Хоёрдугаарт, газар тариалан ХАА-н тоног төхөөрөмж гаалиар оруулж ирэхэд, стратегийн ач холбогдолтой Оюу-Толгой зэрэг төслүүд тоног төхөөрөмжөө оруулж ирэхдээ... гэх мэт цөөнгүй тохиолдолд НӨАТ-өөс чөлөөлдөг. Бүр хууль гаргаж байгаад шүү. Үүнийг болиул. НӨАТ-ыг бүгд төлөх ёстой. Тэр гаалийн тарифаасаа л чөлөөлдөг юм байгааз. НӨАТ-аас хэн ч чөлөөлөгдөхгүй.

Гуравдугаарт, экспорт хийдэг компаниуд НӨАТ төлдөггүй. НӨАТ-ын гол зорилго бол бүртгэл. Бүртгэлээр дамжуулан далд эдийн засгаас сэргийлэх зорилготой. Тийм учраас тэднийг чөлөөлөхөө болиё. Орлогоо нуун дарагдуулж байгаа ч юм билүү, тийм ээ?

Дөрөвдүгээрт, хэрэв НӨАТ төлдөг болчихвол экспорт хийдэг компаниудаа боож байгаан биш үү, эдийн засагт сөргөөр нөлөөлнө шүү дээ гэж та асуух гэж байна. Тиймээ тийм, таны зөв. Тийм учраас би НӨАТ-ын буцаалт гэдэг юмыг ганцхан Монгол улсын хилээр гарч байгаа бараа бүтээгдэхүүнд өгье гэж хэлэх гээд байна. Бусад тохиолдолд буцаалт гэж байхгүй.

Гадаадын жуулчид Монголоос бараа аваад гарахад нь НӨАТ-ыг нь буцааж өгнө, экспортлогч компаниудад жилийн эцэст (эсвэл хагас жилийн тайлангаар, эсвэл улирлын эцэст ч байж болно) илүү төлсөн НӨАТ-ыг нь буцааж өгнө. Одооны сохор доголон буцаалт биш шүү. Жинхэнэ бэлэн буцаалт. Тоо ёсоор нь төлнө. Экспортлогчдоос ганц ч төгрөг илүү авахгүй.

Экспорт хийдэг компаниуд нь НӨАТ төлдөггүйгээсээ болоод НӨАТ-тай худалдан авалтаасаа НӨАТ-ын зөрүүгээ хасуулж чаддаггүй, зардал нь өсч, ашиг нь багасч хохирдог. Илүү ашигтай байгааз дээ? Эсвэл би буруу ярьж байж болно, тийм ашиг гарахгүй ч байж мэднэ. Гэхдээ экспортлогчдоос НӨАТ авлаа ч, буцаагаад өгчих тул ямар ч асуудалгүй. ОК?

Харин одоо хамгийн гол зүйл - хэрэгжүүлэх механизмыг нь ярия. Татварын ЕГ-ын сайтад байгаа статистикаас үзвэл (хуучин л юм, гэхдээ яахав зүй тогтол нь хэвээрээ байх) 2011 онд нийт 72.8 мянган ААН байсан ба үүнээс 17.4 мянга нь буюу 24% нь НӨАТ төлдөг аж. Эндээс харахад бүх ААН-үүд татвар төлдөг болсноор МТА-ны ажлын ачаалал 4 дахин нэмэгдэнэ. Гэнгүүт татварын байцаагч нарын орон тоог нэмэгдүүлнэ, төсвийн зардал өснө, өчнөөн асуудал гарна... гэж бодож байна уу, үгүй шүү.

Одоо бас ч гэж онлаинаар тайлан тушаадаг болчихсон. Энэ чинь их юмыг хөнгөвчилж өгч байна. Тэгэхээр хийгдэх ажил гэвэл маш ухаалаг програм хангамж, аварга том мэдээллийн сан, тэдгээрийг ажиллуулж чадах хүчирхэг техник хангамж шаардлагатай. Тайлан тушаадаг маягтыг бага сага өөрчлөгдөж магадгүй. Бусдаар онцын хийгээд байх ажил байхгүй.

Нөгөө НӨАТ-ын падаан гэж нэг ярвигтай юм байдаг даа. Тэр хэрэггүй, илүү ажил. Зүгээр л Сангийн сайдын тушаалаар батлагдсан санхүүгийн стандарт баримт байхад хаваасаг. ААН-үүд өөрсдөө хийчих юмыг төр урдуур нь орж илүү зардал гаргах шаардлагагүй. Гол нь тамганы бүртгэлээ л сайн хий, сайн хяна.

Тэгэхээр үндсэндээ НӨАТ-ын падаанаас бусдаар бүх процесс бараг хэвээрээ. Тухайлбал, ААН нь борлуулсан орлогоо тодорхойлохдоо худалдан авагчийнхаа регистерийн дугаарыг бичиж авна. Иргэдэд борлуулсан бол тусад нь бүртгэнэ. Үүнтэй зэрэгцүүлэн бусад ААН-ээс худалдан авсан бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зардлаа тодорхойлохдоо нийлүүлэгчийнхээ регистерийн дугаарыг бичиж авна. Энэ бүхнийг нэгтгэхээр НӨАТ-ын тайлан болдог.

За одоо нэг талд нь худалдан авалтын зардал, нөгөө талд нь борлуулалтын орлого, аль алиных нь ард харилцагч ААН-ийн регистерийн дугаар. Энэ өгөгдөл дээр улс даяар НӨАТ-ыг нэгтгэдэг програм ажиллаад боловсруулалт хийж үр дүнг гаргаж ирнэ. Дараа нь татварын байцаагчид зөвхөн зөрүү гарсан, будлиан гарсан ААН-үүдтэйгээ тулж ажиллана. Ингээд л боллоо.

Дашрамд дурдахад тэмдэглэж авч байгаа регистерийн дугаар нь зөв эсэхийг шалгах боломжоор ААН-үүдээ хангах нь зүйтэй. Буруу зөрүү тэмдэглэснээс болоод баахан асуудал үүсэж магадгүй шүү дээ.

Жишээлбэл, хэн нэг этгээд (НӨАТ-ын өгөгдөл оруулж байгаа албан тушаалтан) санамсаргүйгээр өөрийнхөө худалдан авалт дээр өөр хаа хамаагүй ААН-ийн регистерийг биччихэж болно. Эсвэл санаатайгаар, зардлаа өсгөж харагдуулах гэсэндээ ч бичиж магадгүй, эсвэл өрсөлдөгчөө хорлох гэсэн санаархал ч байж болох юм. Энэ тохиолдолд хөөрхий "гүтгүүлэгч" ААН орлогоо нуун дарагдуулсан хэрэгт орно.

Уг нь ч борлуулагчаас өгсөн баримтгүй бол ингэж "гүтгэх" боломжгүй л дээ. Тэгээд ч нөгөө баримт дээр нь худалдан авагчийнхаа регистерийг тэмдэглэсэн л байгаа. НӨАТ-ын падаан байхгүй болгочихоор иймэрхүү асуудал гаргаж байгаа юм. Төр хэвлээгүй л болохоос бусдаар баримтын асуудал хэвээрээ шүү дээ.

Ингээд татварын байцаагч нар шалгаж тодруулах ажлаа хийнэ. Шалгалт дууссаны дараа хэрэв гүтгэлэг биш байгаад, мань этгээд үнэхээр орлогоо нуун дарагдуулсан бол нөхөж төлөх үүрэг хүлээнэ. Төлөхгүй бол тэгээд л дансыг нь хаана, үйл ажиллагааг нь зогсооно, хөрөнгийг нь битүүмжилнэ гэхчлэн төр өнөөх сурснаа л хийнэ биз. Харин гүтгэлэг байвал гүтгэсэн ААН, албан тушаалтныг....... Та яамаар байна?

Энэ механизмыг хэрэгжүүлэхэд эхэндээ нэлээн ядаргаатай санагдана, асуудал үүснэ, алдаа олон гарна. Мэргэжил нэгтнүүдийн маань ажлын ачаалал, хариуцлага нэмэгдэнэ. Гэхдээ ганц хоёрхон жилийн дотор л хэвшчихнэ.

Ер нь бол байна шүү дээ, энүүхэндээ гэж хэлэхэд, олон улсын жишгээр муу нягтлан бодогчоос болж дампуурдаг, сүйрдэг тохиолдол нийт дампуурлын 60% нь байдаг юм шүү. Тийм учраас 14 хоногийн курс төгссөн "би чадна"-уудаас бүтэн 4 жил номыг нь сонсож ногоотой шөлийг нь уусан мэргэжлийн боловсон хүчин илүү шүү гэж зөвлөе.

Энэ бүхний үр дүнд нийт бүртгэлтэй 120 мянган ААН-үүдийн дарагдсан орлого ил гарч ирнэ, ҮНБ өснө, татварын орлого өснө, далд эдийн засаг багасна, авилга буурна... За за, бүр ядарчлаа. Та өөрөө үргэлжлүүлээд бодчоорой.

Харин сөрөг тал нь татвар төлөх дургүй нөхдүүд компаниа хаагаад, хувь хүн гэдгээрээ бизнес хийх сонирхолтой болно. Болно ч гээд байх юмгүй, угаасаа л тийм хандлага их байдаг. Тэднийг "бат араа"-нд нь хийнэ. Тэр тухай дараа яримз.

ТӨР ОРШИХУЙ ДОР ТАТВАР БУЙ
ТАТВАР БУЙ ДОР ТӨР ОРШМОЙ

Read more!