САЙН БАЙНА УУ? БАЯРТАЙ

Оюун санааны буюу соёлын хувьсгалаа үргэлжлүүлье. Бараг 3 жилийн өмнө талархах болон өршөөл эрэх тухай бичсэн бол одоо мэндчилгээний тухай өгүүлэхийг хичээлээ.

Хувийн харилцааны соёлд нэг ийм бичигдээгүй дүрэм байдаг. Эр хүн дотно харьцаатай (гэдгийг дан ганц хайр дурлал гэж ойлгох албагүй, ээж, эмээ, эгч, охин, найз... өөр хэн ч юм) бүсгүй хүнд гараа түшүүлэн (сугадуулан) явах үедээ эмэгтэйгээ баруун гар талдаа авч явах учиртай гэж. Энэ нь гүн хүндэтгэж буйгаа илэрхийлж байгаа хэрэг юм. Харин цэргийн хүн бүсгүйгээ зүүн талдаа авч явна. Учир нь тэд бусадтай мэндлэхдээ дүрмийн дагуу ёслон мэндчилэх тул баруун гар нь сул чөлөөтэй байх ёстой. Эндээс л мэндчилгээний ялгааг ойлгож, мэдрэх энгийн зарчим тодорхой харагдана.

Юу гэх гээд байна вэ гэвэл хамт ажиллагчтайгаа мэндлэх нь найзтайгаа мэндлэхээс тэс өөр гэдгийг л хэлэх гэсэн юм. Дотно сайн андтайгаа сайн байна уу гэх нь ер зохимжтой сонсогдохгүй, харин товчоор сайн уу, эсвэл орчин үед нэгэнт хэвшил болоод байгаа "юу байна" гэхэд илүү дотно, хөнгөн сонсогддог. Үнэн хэрэгтээ юу байна гэдэг маань "ахуй амьдрал, ажил төрлөөр чинь сонин сайхан юу байна" гэсэн утга төгс, урт мэндчилгээний л товчлол юм. Товчоор мэндэлж буй анд нөхдийн хувьд ихэнх тохиолдолд ойр ойрхон тааралддаг, тогтмол уулзалддаг хүмүүс байдаг бөгөөд ингэж богинохноор амар мэндээ мэдэлцэх нь нэг талаар тэдний цагийг хэмнэж зөвхөн сүүлийн үеийн, гол мэдээллээ солилцох, ярианы үндсэн сэдэвтээ орох боломжийг олгодог.

Харин урт удаан хугацаагаар тааралдаагүй, тогтмол уулзалддаггүй анд нөхдийн хувьд мэндчилгээний хэсэг нэлээд урт үргэлжилдэг талтай. Угаас тал нутгийн нүүдэлчин монголчууд байнга уулзалдаад, тааралдаад байх нь ховор тул ерөнхийдөө нэлээд удаан, буурь суурьтай мэндчилдэг. Ахуй амьдралын онцлогоос шалтгаалан тархай бутархай амьдардаг индивидуалист шинж чанартай хүмүүсийн хувьд мэндчилгээ байтугай нийтээр тэмдэглэх баяр ёслол нь ч нэлээд том, урт удаан байдаг. Энэ бүх онцлогийг та бид сарны хуанли буюу билгийн тооллын шинэ жилийн баяр болох цагаан сараар “Даага далантай, бяруу ...” гэхчлэн ултай суурьтай мэндчилгээнээс тодорхой хардаг билээ.

Монголчуудыг дандаа уртаар мэнд мэдэцгээдэг гэж ойлговол дэндүү өрөөсгөл болох бөгөөд зарим мэндчилгээ нь богино гэхэд хэтэрхий богино, тэр байтугай үг дуугаралгүйгээр мэндлэх нь ч бий. Энд хожим өрнөөс нэвтэрсэн, гар даллах, толгой дохих зэрэг дохионы хэлийг хэлсэнгүй, харин морьтой хүмүүс яарч явах үедээ тааралдахдаа морьноосоо буулгүйгээр нэг хөлөө дөрөөнөөсөө мултлах хөдөлгөөн хийж мэндлэх ёсыг хэлсэн билээ.

Монголчуудын хувьд өдөрт олон удаа мэндлэх нь төдийлөн хэвшил болоогүй зүйл юм. Үүний тод илрэл нь “Өглөөний мэнд хүргэе” гэж мэндлэхэд, хариуд нь “Баярлалаа” гэдэг утга авцалдаагүй хариулт сонсогддог явдал юм. Хэрвээ англи хүнийг “Good morning” гэж мэндлэхэд нь “Thank you” гэж хариулбал тэр эрхэм таныг юу гэж ойлгох вэ?! Олон нийтэд дасал болоод байгаа энэ мэт мунхаг, бүдүүлэг, соёл гэхээсээ солиорол гэмээр зуршлыг үгүй болгоход хүн бүхний хичээл зүтгэл нэн чухал.

Энд нэгэн сонирхолтой асуудлыг хөндөхөд дорнын мэндчилгээ нь өрнийн ёсноос нэлээд өөр буюу ихэвчлэн асуусан чиг хандлагатай байдаг. Жишээлбэл, хятадын эртний уламжлалт мэндчилгээ нь "Та хоолоо идсэн үү", хариуд нь "Идсэн, та хоолоо идсэн үү" гэх жишээний. Монголчуудын хувьд энэ сэдэв бүр өргөн хүрээний болж нийт мэндчилгээний дийлэнх нь асуулт байдаг. Тухайлбал, "... сайхан өвөлжиж байна уу?", эсвэл "... зуслан сайхан уу?", ердөө л "Юу байна?" гэх мэт дан асуулт.

Ийм ч учраас хүн юм асуухад хариулна, нэгэнт чамаас асуусан учир чи бас асуух хэрэгтэй, тэгэхээр цаадах чинь бас хариулна. Ингээд л бидний мэндчилгээ өрнийнхний мэндчилгээнээс дор хаяж 2 дахин урт болчихно. Асуултын бус шинж чанартай бусад мэндчилгээнүүдийн хувьд дандаа ерөөсөн чиг хандлагатай. Өөрөөр хэлбэл "хожил хоёр тийшээ", эсвэл "мөр цохь", "үйлс бүтэг" гэх мэт ерөөлийн мэндчилгээний хариу нь товчхондоо "ерөөл бат оршиг" гэх маягийн талархал. Тиймдээ ч тэр үү бид асуугаагүй, бас ерөөгөөгүй өрнө дахины ердийн мэндчилгээнд хариу мэндлэхдээ жаахан будлиад байгаа юм.

Харин будилахгүй сайхан өөриймшүүлж байгаа нэг мэндчилгээ бол "Hi" буюу "Юу байна". Үнэн хэрэгтээ "юу байна" гэдэг мэндчилгээ маань дээр дурьдсанчлан асуултын шинж чанартай боловч эхлэн мэндчилэгчийн зүгээс хариулт нэхээгүй гэдэгт гол асуудал нь байгаа юм. Ахмад хүмүүс "юу байна", "юмгүй" гэдэг мэндчилгээнд жаахан таагүй ханддаг. Гэвч үнэнийг хэлэхэд тэдний ая муутай байдгийг тоох хэрэггүй. Өнөөгийн нийгэм, эрин үе маань хүссэн хүсээгүй дэндүү "аймаар" даяаршиж байгаа учраас үүнийг болиулах ямар ч аргагүй. Харин бидний гол анхаарал хандуулах ёстой зүйл бол заавал мэндэлж сур, тэгэхдээ зохимжтой хүнд нь зохистой янзаар мэндэлж сурах шаардлага.

Мэнд мэдэх нь эцсийн дүнд аливаа харилцааг угтах урьдчилгаа ёслол бөгөөд үүнийг гар барих, мэхийн хүндэтгэх, инээмсэглэх зэрэг үйл хөдлөлөөр баталгаажуулах нь хойшдын үр дүнд эергээр нөлөөлөх, хожмын үйлийг сайнаар хөтлөх их эхлэл болдог. Ийм ч учраас мэндчилгээ бүр нарийн нандин утга агуулгатай бөгөөд хөнгөн хуумгай, хэлбэр төдий зүйл огт биш, үг үсэг, үйлдэл бүр нь нэгэн цогц болж байдаг харилцаа холбооны бүхэл бүтэн систем юм. Ерөөс мэндчилгээ нь бусдыг хүндлэх замаар өөрийгөө хүндлүүлэх, нийгэм дэх байр сууриа батжуулах хамгийн том арга зам, хамгийн эхний алхам билээ.

Нэгэнт угтаж чадсан бол үдэж чаддаг байх ёстой бөгөөд хоёр талын харилцаа хаашаа ч эргэсэн бай харилцагчдаа тааламжтай, эерэг сэтгэгдэл үлдээх нь мэндчилгээний хамгийн чухал зангилаа, хөндүүр цэг юм. Хэрэв энэ удаа сайнаар үдэж чадвал, дараагийн удаа муугаар угтуулна гэж айх шаардлагагүй. Угталт, үдэлтийн уялдаа холбоог хэр зэрэг сайн зохицуулна, төдий чинээ өөрийн үнэлэмжээ хадгална. Энэ бол хүн төрөлхтний нийтлэг дадал, нийгэмшсэн соёл.

Ерөнхийдөө нийтлэг үдэлт бол "Баяртай" буюу дэлгэрэнгүй утгаараа "Дараа уулзахдаа аз жаргалтай байх болно". Энэ хэллэг хэрхэн монгол хэлнээ нэвтэрснийг нарийн мэдэхгүй ч орос хэлний "до свидания" буюу "уулзах хүртлээ" гэсэн хэллэгийн орчуулга болов уу гэж таамаглаж байна. Миний бодлоор энэ их боломжийн үдэлт шиг санагдана. Учир нь уламжлалт монгол үдэлтийн хэллэг нь өнөө цагт хэрэглэхэд тохиромж муутай "Сайн яваарай", "Сайн сууж байгаарай" гэх мэтийн голдуу аз жаргал, амар амгалан хүссэн ерөөл байдаг. Арга ч үгүй биз, угаасаа өөр хоорондоо хол хол зайтай амьдран суудаг монголчуудын хувьд өдөртөө дахин дахин уулзаад байх нь хомс учраас уламжлалт монгол ахуйн хувьд үүнээс илүү тохиромжтой үдэлт гэж байхгүй байх. Энд нэг зүйл санал болгоход танил ах маань байнга "Амжилт хүсье" хэмээн үддэг нь хамгийн сайхан үдэлт шиг санагддаг юм.

... Намайг бага ангийн бяцхан сурагч байхад анги даасан багш маань бидэнд тэр үед нэгэнт хэвшил болоод байсан мэндчилгээг өөрчлөн сургасан юм. Багшийг орж ирэхэд бүхэл анги зэрэг босож “Та сайн байна уу” гэж мэндэлдэг, хариуд нь багш “Сайн байна. Сайн байцгаана уу, хүүхдүүдээ” гэх бөгөөд “Сайн” гэж нэгэн дуугаар урам зориг дүүрэн мэндэлсэн бид хичээлдээ ордог байв. Уг нь нийтэд тогтсон хэвшил ёсоор бол багш эхлээд “Сайн байцгаана уу” гэдэг, дараа нь хүүхдүүд “Сайн” гэж хариулдаг заншилтай байсан, магадгүй одоо ч тийм хэвээрээ байгаа байх. Харин манай анги өөр дадалтай байсан бөгөөд дунд ангид дэвшин орсон хойно сурсан заншлаараа мэндлэхэд багш нар эхлээд гайхан цочирддог, дараа нь баярлан урамшдаг байлаа. Хичээл дуусангуут буюу завсарлах хонх дуугарангуут бид ярс хийтэл босож "Баяртай, Баярлалаа" гэж багшийгаа үддэг байсан нь нэгд багшийнхаа цаг зохион байгуулалтыг хянаж "хонх дуугарлаа, та ажлаа дуусгана уу", хоёрт багшийнхаа хөдөлмөрийг үнэлж "цаг заваа зориулсан их хөдөлмөрт тань талархая" гэсэн тодорхой ойлголтыг төрүүлдэг байсан юм.