"САЙН" ХҮНИЙ ҮГ

Монголд удаан амьдарсан, яг бидний дунд маш сайн хутгалдсан гадаадынхан, бидний тухай чин үнэнийг хэлдэг. Гэхдээ яг ямар өнцгөөс харж байгаад хэлэв гэдэг нь мэдээж чухал. Би гадаадын үзэл баримтлалд дургүй, ялангуяа Монголын талаарх аливаа төсөөлөл, төлөвлөгөө, заавар зөвлөгөөнд. Харин бидний ирээдүйн тухай биш, өнгөрсний тухайд, одоогийн байдлын талаар дүгнэснийг нь бол дуртай нь ч хаашаа юм, гэхдээ нухацтай авч үзэх хэрэгтэй гэж боддог.

Universe Best Song гэдэг шоуг шүүдэг Рагу Раман гэдэг энэтхэг залуу Монголоос явахдаа нэг үг хэлээд явжээ. За тэр урлаг мурлагийнх нь тухайд нь ч мэдэхгүй юм. Хамгийн аймаар нь яг сайхан голоор нь онилоод буудчихаж. Юу гэвэл...

... Хоёулаа хожино гэсэн нэр томъёог Монголчууд ойлгохгүй байна. Нэг нь хожоод нэг нь хожигдох ёстой гэж ойлгоод байдаг юм шиг байгаа юм. Хамтарч ажиллаад үр шимийг нь хоёулаа хүртэнэ гэдгийг сайн ойлгохгүй байна. Тэр чамайг өргөнө, чи түүнийг өргөнө... Чадах чадах зүйлээрээ бие биендээ тусалж хамтарч ажиллавал илүү үр дүнтэй шүү дээ... Хэн нэгэн нь гайгүй зүйл хийвэл “хөгийн юмнууд хачин юм хийсэн байна, чадахгүй байж гээд л” бие биенийхээ талаар хөгийн зүйл ярьдаг... Хэн ч хэзээ ч ганцаараа авирсаар байгаад алдартай болдоггүй шүү дээ... Монголд хэн ч алдартай ганц хөл бөмбөгийн багтай болохыг хүсдэггүй. Бүгд л өөрөө Асашёорү аварга болохыг хүсдэг... Өөрийнхөө нэр хүндийг өөр бусадтай хуваалцахыг хүсдэггүй... Хэрвээ бүгд би ганцаараа хожино гэсэн ойлголттой байвал хөгжин дэвшихгүй...

Бидний байж байгаа царай энэ. Нэг юм хамтармар аядаад овоо зүгшрээд эхлүүт миний чиний гээд булаацалдаад, муудалцаад, салж бутраад хүчээ сарниулаад дуусна. За тэгээд салаад зогсохгүй ээ. Нэгнээсээ илүү гарах гэнэ. Тэгэхдээ илүү сайн байж дээр нь гарах гэхээсээ нөгөөхөө унагаах гэж, "нухах" гэж оролдоно. Өөрөөсөө муу байлгах гэж тэр. Хамгийн гайхалтай нь зөвхөн нэг нь биш, хоюул хоюулаа ингэж оролдоно. Эцэст нь нөгөө сүрхий "салбарласан"-ы ач холбогдол ч үгүй, нөгөө хийсэн бүтээсэн орон зайгаа бусдад (гол төлөв гадныханд) алдаад дуусаа, хоюулаа сөнөө.

Байдал үнэндээ ийм л байна. Гайхалтай нь бид үүнийгээ мэддэг. Гэхдээ үүнийгээ засах арга замаа үнэхээр тэнэг томъёолдог. Тэр нь "бид багаар ажиллаж чадахгүй байна" гэдэг. Тэгээд л шат шатандаа учир утгагүй баахан багаар ажиллах тухай сургалт авч гарна. Онцлог нь зааж байгаа нь ч, сурч байгаа нь ч энэ тухайгаа яг сайн мэдэхгүй, ойлгодоггүй.

Багаар ажиллах зарчим гэдэг бол шинжлэх ухаанч талаас нь харвал нэгд эдийн засгийн шинжлэх ухаан талаасаа хөдөлмөрийн хуваарь, хоёрт сэтгэлзүйн шинжлэх ухаан талаасаа хамт олны болон хувийн сэтгэлзүй, гуравт хууль эрхзүйн шинжлэх ухаан талаасаа үүрэг, хариуцлагын тогтолцоон дээр тулгуурладаг зүйл. Тэгээд хамгийн айхтар ёсзүй гээч юм энд үйлчилдэг. Тухайлан ийм нарийн зүйл учраас тухайн үндэстэнд тохирох арга зарчим гэж заавал байх ёстой болдог. Яагаад гэвэл энд үндэстэн угсаатны, соёл иргэншил, амьдралын хэв маягт шууд хамаатай шинжлэх ухааны нөлөөллүүд байгаа учраас тэр. Харин үүнийг хэн нь ч заадаггүй, бүр мэддэг ч үгүй. Орчлонгийн бүх хүн адилхан тухай тэнэг "христийн" номлолд бат итгээд явж байдаг. Би энд христийн шашныг дайсагнаагүй, харин нийгэм рүү , массын сэтгэлзүй рүү чиглэсэн "загалмайтны аян дайн"-ы тухай ярьж байна.

Өдий төдий багийн сургалт (нэг систем дотор баг болох тухай) үй түмээрээ байх боловч нэг салбарын хоёр бизнесмэн хамтрах, нягтрах, алдаа оноогоо хуваалцах, зах зээлээ хэрхэн хувааж эзэмших, хэрхэн бусад тоглогчдыг шахан зайлуулах тухай бол хаана ч заадаггүй. Бүр заах байтугай, сонсгох ч сонирхолгүй. Өрсөлдөх тухай бол харин ч нэг заагаад өгнө. Гэхдээ "зөв" бөгөөд "ёсзүйтэй" өрсөлдөх тухай заахыг нь яана гээ. Харамсалтай нь манай ард түмний сэтгэхүйд өрсөлдөх гэдэг үг бол шууд утгаараа дайн хийх гэж буудаг учраас, тухайлан дайн учраас ямар ч дүрэм журам, ёс горим байх ёсгүй гэж үздэг. Тиймдээ ч бид нэг ч дайнд ялагдаж үзээгүйг түүх гэрчилнэ.

Харин "новшнууд" үүнийг сайн мэддэг, зөндөө судалсан юм билээ. Ямар ч тохиолдолд тэднийг нэгтгэж, эвлэрүүлж болохгүй.